Historische. Vereniging Rijswijk. Jaarboek Historische Vereniging Rijswijk Jaarboek 2014 HVR

Transcriptie

1 Historische HVR Historische Vereniging Rijswijk Jaarboek 2014 Jaarboek 2014 Vereniging Rijswijk

2 HVR

3 Historische Vereniging Rijswijk Jaarboek 2014

4 Historische Vereniging Rijswijk Jaarboek 2014 Jaarboek Historische Vereniging Rijswijk ISSN Oplage: 600 Dit Jaarboek is een uitgave van de Historische Vereniging Rijswijk Van Vredenburchweg SC Rijswijk tevens het contactadres van de redactie HVR-Jaarboek 2014 l l2l Redactie: Thea van de Graaff-Trouwborst Frans Holtkamp Rob de Mooy Ruud Poortier, tevens eindredacteur Joke van Wijk van Brievingh-Hesselink Vormgeving: Paul de Boer Druk: De Swart, Rijswijk Z-H De redactie probeert rechthebbenden bij de illustraties te vermelden. Bij omissie en aanvulling ontvangt zij graag een reactie. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen, openbaar gemaakt enz. zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

5 Historische Vereniging Rijswijk Jaarboek 2014 HVR-Jaarboek 2014 l l3l Michel Bezuijen, burgemeester van Rijswijk (foto Bert de Jong)

6 LOGO FOLDERS BANIEREN ETIKETTENPRESENTATIES Full service bureau voor zakelijke communicatie FLYERS HVR-Jaarboek 2014 l l4l Mulder Mannenmode kleedt u van top tot teen SINDS 1908 Mulder Mannenmode Herenstraat BR Rijswijk telefoon

7 Inhoud 7 Ruud Poortier Voorwoord 8 Hans van Rossum De HVR dertig jaar met: Overzicht filmselectie DVD 10 Ronald A. van der Spiegel De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg 22 Bart Tent De poortburg en de konijnenwarande 28 Bart Tent De ornamenten op het terras van Te Werve 34 Ruud Poortier 20 oktober 1860, reiziger doet Rijswijk 38 Trudy van Ruijven Villa Emilena 44 Kees Hoogenraad Cornelis Hageman, photograaf 60 Thea van de Graaff-Trouwborst VVV, 2014 en Jaap Nieuwmans Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk 78 Frans Holtkamp Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed 96 Ruud Poortier Natuurschoon om Den Haag 104 Willem van der Ende Damesvoetbal in Rijswijk ( ) 112 Jaap Nieuwmans De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Duitsland 132 Rob de Mooy Het Minangkabause huis 136 Rob de Mooy en Ruud Poortier Johanneskerk ( ) 144 Sjoerd Rekker In memoriam Mark Witte 146 Willem van der Ende In memoriam Jan Eijken 150 Willem van der Ende In memoriam Ton Jetten 152 Wim Dammers Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk 161 Redactioneel 162 Willem van der Ende Honderd jaar geleden. Kroniek van Hans Koot Archeologische Kroniek van Rijswijk over Wilberd Gijzel en Lex Niggebrugge Gemeente Rijswijk in Auteursgegevens 201 Register van personen HVR-Jaarboek 2014 l Inhoud l5l

8 HVR-Jaarboek 2014 l Samen werken aan een sterker Rijswijk. l6l Je leefomgeving verbeter je samen. Of het nu om een nieuw huis in Rijswijk Buiten, een nieuw kinderbad bij het natuurzwembad of meubilair voor het nieuwe hospice gaat, wij helpen het graag realiseren. Samen met u. Samen sterker. Dat is het idee van coöperatief bankieren.

9 Voorwoord Wat een historisch jaar: dertig jaar Vereniging en het twintigste Jaarboek! Voor mij ligt de eerste uitgave van Kroniek, het tijdschrift ( orgaan ) dat de HVR de eerste tien jaren van haar bestaan uitgaf. 28 bladzijden offsetdruk, met op de voorkant een tekening van het Poortje van Verlaan door Rob de Mooy. Het redactieadres was nog het oude stadhuis, waar gemeentearchivaris René van den Berge zetelde, die tevens redacteur van Kroniek was. Hij is de enige van het oorspronkelijke redactionele viertal die uit ons zicht is geraakt: de namen van W.P.C. van der Ende (mochten we toen nog geen Willem zeggen?) en R.P.M. de Mooy (Rob dus) komen we in alle kronieken en jaarboeken tegen, tot op de huidige dag. Dit Jaarboek markeert dus hun dertigjarig jubileum. De vierde redacteur, Andries Geertsma, is in elk geval letterlijk in mijn zicht als overbuurman. Wat interesseerde de leden van dertig jaar geleden? In haar voorwoord schrijft de voorzitter, burgemeester Riet Daamen-van Houte: De redactie wil proberen daarbij stof te bieden voor hen die graag hun aandacht geven aan wetenschappelijk gefundeerde geschiedschrijving als voor hen wier belangstelling uitgaat naar wetenswaardigheden uit het nog niet zo verre verleden. En eigenlijk wil de huidige redactie dat nog steeds: een goede mix van gedegen specialistisch speurwerk en de brede historische interesse van het modale HVR-lid. In dit Jaarboek vindt u dan ook een middeleeuws Rijswijks geslacht Ockenbergh naast een sloop in Kroniek was beperkt van omvang en het aantal artikelen in de eerste uitgave was dan ook gering: de letterlijke plaatsbeschrijving van Rijswijk van Isaac Tirion uit 1746, met enkele noten van een onbekende (dat zou nu niet meer voorkomen!). Verder een profiel van een Rijswijker: Wout Suiker (hij overleed in 1989), een vroeg voorbeeld van Verteld Verleden. Een vragenrubriekje (een akte uit 1779 en twee foto s met onbekenden, beantwoord in ), Hans Koot over de brand in de Laakmolen (vroeger op Rijswijks grondgebied!) en verenigingsnieuws. Dat nieuws is verdwenen, maar verder borduurt het Jaarboek op hetzelfde stramien voort, al zijn de profielen van levende Rijswijkers wel vervangen door In Memoria. Wat dat laatste betreft, moet ik u het gedachtenisartikel over Jan Eijken noemen. Jan was een trouwe bijdrager aan het Jaarboek en een vraagbaak voor de redactie. Een schrijver, een verzamelaar. Het maakt je stil als je je realiseert dan niet alleen een aimabel mens is gestorven, maar met hem een grote expertise en hoeveelheid kennis over de geschiedenis van Rijswijk. Het blijft daarom een goede zaak dat we elkaars expertise en kennis delen, zoals in dit nieuwe Jaarboek. Ik vraag uw speciale aandacht voor de adverteerders: doordat we beschikken over een oud VVV-gidsje, is het aardig om een paar oude advertenties naast nieuwe te plaatsen. Dan blijkt dat sommige bedrijven al decennialang meegaan. Het Rijswijks koopvolk is hun trouw gebleven. Gedenk daarom onze oude en nieuwe adverteerders: dan blijven zij ons ook trouw en kunnen we nog veel mooie boeken tegemoet zien. HVR-Jaarboek 2014 l Voorwoord l7l Ruud Poortier, eindredacteur

10 HVR-Jaarboek 2014 l De HVR dertig jaar l8l De HVR dertig jaar Hans van Rossum, voorzitter Dertig jaar jong of dertig jaar oud, ik kan niet direct kiezen. In 1984 werd in Rijswijk weer een cultuurhistorisch initiatief genomen en met succes, blijkt dertig jaar later nog steeds. De HVR staat vaak in het middelpunt. Soms in de contramine maar ook, samen met anderen, enthousiast bezig met verleden en toekomst. Ook al dertig jaar publicaties, eerst tien jaar Kroniek, een kwartaalblad, nog bijna uit de tijd van de stencilmachine. Nu al twintig jaar ons Jaarboek, bekend en geroemd in en buiten Rijswijk, dankzij een onvermoeibare redactie, een grote schare schrijvers en, niet te vergeten, een getalenteerde vormgever. Dit jubileumjaar een extraatje in de vorm van een nieuw medium: bewegende beelden op een zilverkleurig schijfje. Ook dit is een onderdeel van ons werk: het zoeken en bewaren van beeldmateriaal uit Rijswijk. Veel plezier er mee. En tegen alle leden en lezers zeg ik: u ook gefeliciteerd en nog vele jaren met de HVR!

11 Overzicht filmselectie Jaarboek Eerste elektrische tram Den Haag-Rijswijk 7 februari 1923 door de Princesselaan en Oranjelaan. Feestelijk onthaal met ontvangst in park Hofrust met raadhuis en optredens van Rijswijkse fanfares, onder andere onder leiding van Henri ter Hall. 2. Reportage van landelijk Rijswijk uit 1923 met beelden van de restauratie van de Oude Kerk, de Hoornbrug met de molen, de Geestbrug en de Naald. 3. Reclamefilm van wasserij De Zwitsersche aan de Geestbrugkade uit 1935, vóór de eigen wasmachine zijn intrede deed in het huishouden. 4. Sportwedstrijden op Te Werve in de periode Op dit Shellcomplex werden tal van sporten beoefend. 5. Documentaire over de slag om Ypenburg 10 mei Niet al te bekend is dat aan het eind van die dag het vliegveld heroverd was op de Duitsers. 6. De Internationale Luchtvaart Show Ypenburg (ILSY) trok duizenden bezoekers in de jaren vijftig. Het leger sloeg zelfs een extra baileybrug over de Vliet om de stromen voetgangers te faciliteren. 7. De bouw van de J.H. Snijdersschool in 1954 aan de Jozef Israelslaan. De geboortegolf in Rijswijk leidde ook tot extra scholenbouw aan de rand van het toenmalige dorp. 8. Sport op Te Werve in de jaren tachtig. De bloeiperiode van dit sportcomplex liep op zijn eind doordat de leden voor andere zaken belangstelling kregen en meer afleiding hadden. HVR-Jaarboek 2014 l De HVR dertig jaar l9l 9. Verplaatsing van de Schaapweimolen in Voor de aanleg van de verlengde A4 werd deze watermolen verplaatst naar de Hoekpolder en tevens volledig gerestaureerd. 10. De sloop- en bouwplannen rond het voormalige stadhuis veroorzaakten veel commotie en leidden uiteindelijk tot afstel. Deze opnamen dateren uit 2008.

12 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l10l Er zijn verschillende wapens Van der Made. Hier de uitvoering van Willem

13 De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg Ronald A. van der Spiegel Ergens in de periode overleed Willem Albrechtsz. van Ockenberg. Hij liet twee wettige kleinkinderen na, die niet van hem erfden. Zijn grafelijke lenen vielen terug aan de graaf van Holland (Willem III). Wat Willem in leen had van de familie Van der Made, ging naar zijn broer Dirk van Ockenberg. Zijn allodiale goederen (wat hij van niemand in leen hield, eigen bezit dus) gingen naar de abdis van Rijnsburg. Dit is een vreemde situatie. Waarom erfden de kinderen van een vooroverleden zoon niet van hun grootvader? Wat zou hier aan de hand zijn? Ik geef hier eerst een korte beschrijving van de familie Van Ockenberg. Daarna ga ik in op de verdeling van de erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg. Tot slot probeer ik een verklaring te geven waarom Willems kleinkinderen niet van hem erfden. 1 De familie Van Ockenberg Ockenberg was een gebiedje in Rijswijk (Zuid-Holland). In Rijswijk was gegoed de circa 1267 vermelde Albrecht van Ockenberg. 2 Ik neem aan dat hij zijn toenaam dankte aan het Rijswijkse toponiem. Albrecht kwam in 1287 met grafelijk leenbezit in de omgeving van Delft voor in het Oude register van graaf Florens. 3 In 1299 bleek hij medebezitter te zijn van een molen staande op het land van het klooster Koningsveld in Made bij Delft. 4 Albrecht is volgens mij de stamvader van de familie Van Ockenberg. Waarschijnlijk stamde hij in rechte lijn uit de familie Van der Made. Zijn zoon Dirk van Ockenberg werd in 1329 neef van zijn leenheer Willem van der Made genoemd. 5 De zoon van Dirk heette eveneens Willem van der Made. 6 Deze zegelde in 1388 met het Van der Madewapen: een schuinbalk beladen met 3 bollen. Dit wapen was in 1318 al gebruikt door de leenheer Willem van de Made. 7 Deze Willem was volgens de literatuur een zoon van Bartholomeus van der Made. De Van der Mades waren een adellijke familie met bezit in de omgeving van Delft. 8 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l11l De genealoog Van den Klooster maakte Albrecht van Ockenberg tot een broer van deze Bartholomeus van der Made. 9 Hij baseerde zich daarbij op een publicatie van de archivaris Hardenberg, waar die relatie echter niet in staat. 10 Hardenberg schreef slechts dat Albrechts zoon Dirk een neef was van Willem, de zoon van

14 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l12l Tiendblok Ockenburg ingetekend op de gemeentekaart, tweede helft 19e eeuw Bartholomeus van der Made. Hij zal zich hebben gebaseerd op de akte uit 1329 waarin staat neef van de leenheer. De term neef kan in deze context alleen aangeven dat er verwantschap was tussen leenheer en leenman. Het hoeft niet letterlijk te worden genomen. Al met al is hier te onthouden dat de families Van Ockenberg en Van der Made naar alle waarschijnlijkheid in mannelijke lijn met elkaar verwant waren. Mogelijk waren Bartholomeus van der Made en Albrecht van Ockenberg broers. 11 Te bewijzen valt dat niet. Albrecht van Ockenberg had vier zoons: Willem, Dirk, Hendrik, Traveis en een dochter Mabelia, die mogelijk was gehuwd met een Jan van Voorburg. De broers en zus werden als zodanig in 1320 zo genoemd. 12 Er staat nergens in een akte dat Albrecht hun vader was. Het vaderschap volgt uit het patroniem van Willem, uit opvolging in leenbezit en uit het feit dat Dirk van Ockenberg in 1329 de woning op de Made bij Delft, waarop zijn vader had gewoond, bezat. Albrecht bezat in 1287 die woning. 13 Op Willem Albrechtsz. van Ockenberg kom ik straks terug. Dirk volgde in 1329 zijn broer Willem op als leenman in diens leenbezit van de hofstede Van der Made. 14 Dirk van Ockenberg moet zijn gehuwd met een meisje Van Meerburg, aangezien Willem van der Made, die expliciet als zoon van Dirk van Ockenberg

15 voorkomt, het van de hofstede Van Polanen in leen gehouden goed erfde van zijn oom Dirk van Meerburg. 15 Deze Willem liet twee dochters na, Petronella, in 1402 vermeld als vrouw 16, en in 1414 vermeld als weduwe van Dirk van Groeneveld, 17 en Elizabeth van der Made, in 1423 vermeld als weduwe van de banneling Pijn Oemsz. 18 De derde zoon, Hendrik van Ockenberg, werd in 1316 vermeld als schepen van Delft. 19 Na 1331 trof ik hem niet meer aan. 20 Hij bezat een graf in de Oude Kerk te Delft. 21 Later in de veertiende eeuw zijn er verscheidene naamdragers Van Ockenberg in en rondom Delft te vinden. Ik kan hen niet met Hendrik of met elkaar in enig genealogisch verband brengen. Sommige van hen werden ook begraven in de Oude Kerk. 22 Mijn informatie stopt bij een Mabelia van Ockenberg die in 1388 werd beleend met land op Ockenberg in Rijswijk. 23 Overigens is het niet zeker dat al deze veertiende-eeuwse naamdragers Van Ockenberg tot één familie behoorden. Het is ook mogelijk dat sommigen een herkomstnaam droegen oftewel vernoemd waren naar het gebied Ockenberg in Rijswijk. De vierde zoon, Traveis van Ockenberg, werd alleen in 1320 vermeld. In 1328 werd een Floris Traveisz. vermeld in Maasland. 24 In dit ambacht was ook Willem Albrechtsz. van Ockenberg gegoed. Op grond van woonplaats en het zeldzame patroniem was Floris misschien een zoon van Traveis van Ockenberg maar dat is erg speculatief. Reden om hier niet verder in te gaan op Floris Traveisz. en diens nakomelingen. Het bezit van Willem Albrechtsz. van Ockenberg De erflater in dit verhaal, Willem Albrechtsz. van Ockenberg werd vermeld van tot en met Hij is gestorven vóór 21 juli De naam van zijn vrouw is niet bekend. Hij had een zoon, Kerstand die vóór 18 mei 1318 moet zijn gestorven. 28 Deze Kerstand was gehuwd met Elizabeth, een dochter van Philips van Groeneveld. 29 Zij leefde nog in en werd in 1359 als zijnde overleden vermeld. 31 Kerstand en Elizabeth hadden twee zoons, Kerstand en Paulus. 32 Deze twee waren de wettige kleinkinderen van Willem Albrechtsz. van Ockenberg, die niet van hun grootvader erfden. Tot zover de genealogische gegevens betreffende Willem Albrechtsz. Laten wij nu kijken naar zijn bezit. Van de graaf van Holland hield hij land in Vlaardingen en in Popswoude (wij noemen dat nu Abtswoude) in bezit. Dit land stierf af aan de graaf na het overlijden van Willem. 33 Lenen van de graaf van Holland waren in het algemeen rechte lenen en vererfden dus alleen in de rechte mannelijke lijn. De lenen van Willem in Vlaardingen en Popswoude vielen terug aan de graaf. Het waren dus rechte lenen. Dit betekent dat Willem in rechte mannelijke lijn geen erfgenaam had. HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l13l Willem Albrechtsz. hield van de hofstede Van der Made in leen 6 morgen land, gelegen op Ockenberg in Rijswijk. Na zijn overlijden kwam dit leen aan zijn broer Dirk van Ockenberg. Het vererfde uiteindelijk op diens kleindochter Petronella van der Made. 34 Mannen en vrouwen konden dit leen erven, dus was dit een zogenaamd onversterfelijk leen, dat in mannelijke en vrouwelijke lijn kon

16 vererven. Dit betekent dus dat Willem geen vrouwelijk nageslacht had dat van hem kon erven. Naast leenbezit had Willem Albrechtsz. van Ockenberg een uitgebreid allodiaal grondbezit: 35 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l14l morgen land in Ketelambacht; - 24 morgen land in Maasland; - 18 morgen land te Ockenberg; - 18 morgen geheten Kaalwards land; - 20 morgen op Schieveen; - 12 morgen in Maasland; - 12 morgen in Dorpambacht; - 13 morgen in Popswoude; - 7 morgen in Vlaardingen; - 5 morgen 5 hond aan de dijk; - 5 morgen in het Hof van Delf; - 12 morgen te Vlaardingerwoud; - zijn huis. Een morgen is 8516 m 2 en een hond is 1/6 van een morgen ofte wel 1419 m 2. Ook pachtte Willem Albrechtsz. van Ockenberg land van de graaf 36 en bezat hij vele rentebrieven. Bijvoorbeeld: 8½ pond in Delft; 7 pond in Vlaardingerambacht; en twee nog te beleggen rentes ter grootte van 40 schelling. 37 Inclusief zijn leenbezit beschikte Willem van Ockenberg over circa 300 morgen land. Dit is gelijk aan 255,48 hectare. Hij moet een vermogend man zijn geweest. Al dit goed vererfde niet op zijn wettige kleinkinderen. Dit houdt in dat hij geen van hem afstammende wettige erfgenaam of erfgenamen had. De erfregelingen In het archief van de abdij Rijnsburg bevindt zich een aantal oorkonden, waarin dit klooster en Willem Albrechtsz. van Ockenberg regelingen troffen betreffende zijn bezit. In 1318 gaf hij zijn kleinzoon Kerstand een deel van zijn bezit in leen. Namelijk 92½ morgen land in Ketelambacht, 7 pond jaarlijkse rente, 24 morgen land in Maasland. Nog 13 morgen aldaar en 5 pond jaarrente. 38 In 1319 wijzigde Willem deze regeling iets, het voor kleinzoon Kerstand bestemde leen in Maasland werd vergroot tot 128 morgen. Indien Kerstand zonder kinderen overleed, zou dit leenbezit komen op zijn broer Paulus. 39 In 1320 volgde een nieuwe stap in al deze regelingen. Willem Albrechtsz. droeg zijn bezit over aan het klooster Rijnsburg. In ruil kreeg hij een huis en hof gelegen bij de abdij, waarin hij, zijn twee kleinzoons Kerstand en Paulus en hun moeder Elizabeth Philipsdr van Groeneveld konden wonen. Het klooster zou ook een eventueel paard van hem verzorgen, in de zomer met gras en in de winter met voeder. Ook droeg Willem aan het klooster over de lenen die anderen dan zijn kleinzoons van hem hielden. 40 In ruil zou het klooster 100 pond per jaar betalen aan Willem Albrechtsz. van Ockenberg, de ene helft te betalen op de Voorschoter markt en de andere helft op de Valkenburger markt. Na zijn overlijden zou 75 pond ervan komen aan zijn kleinzoon Kerstand en 25 pond op de andere kleinzoon Paulus. Dit met vererving op hun erfgenamen, de man voor de vrouw, en als die er niet zouden zijn dan verviel de rente terug aan de abdij Rijnsburg. 41 Op 27 juni

17 1320 bevestigden Willem Albrechtsz. en Mabelia, de abdis van Rijnsburg, deze regelingen. 42 Dit alles kwam er op neer dat Willem provenier werd van het klooster Rijnsburg, in ruil waarvoor hij zijn allodiale bezit aan het klooster overdroeg. Deels was dit in leen gegeven aan zijn kleinzoons, deels aan derden. 43 Een provenier is iemand die in ruil voor een vergoeding in of bij een klooster woont en door dat klooster wordt onderhouden. In augustus 1320 bevestigde de Hollandse graaf Willem III deze regelingen en gaf opdracht aan zijn baljuws, ambachtsheren en schouten om zich daaraan te houden. 44 In 1323 beschreven Van Ockenberg en abdis Mabelia nog eens expliciet wat Kerstand en Paulus zouden erven: Kerstand ontving ¾ van het voormalige allodiale goed van zijn grootvader in leen van het klooster en zijn broer Paulus ¼. Beiden met recht van opvolging voor hun wettige nakomelingen, maar bij gebrek daaraan zouden de goederen aan het klooster terugvallen. Indien Willem zou overlijden tijdens de minderjarigheid van de kinderen, zou de abdis de voogdij over hen uitoefenen tot zij 20 jaar zouden zijn geworden. 45 Twee maanden later gaf de abt van het klooster Egmond een gewaarmerkte kopie af van deze oorkonde. 46 Ik vermoed om zo extra zekerheid te geven aan de getroffen regelingen. Er volgden nog meer regelingen. In 1323 bepaalde Willem Albrechtsz. van Ockenberg dat hij aan zijn kleinkinderen had gegeven 17 morgen land, die vroeger behoorden aan Kaalward. Dit land moest worden verpacht aan de schepenen van Delft voor 200 pond per jaar, welk bedrag Willem aan zijn kleinkinderen had beloofd. Indien het land minder op zou brengen zou hij het bedrag aanvullen tot 200 pond. 47 In 1326 bleek dat Van Ockenberg nog land bezat dat hij niet had overgedragen aan het klooster Rijnsburg. Hij schonk toen namelijk aan het gasthuis in Delft 20 hond en 15 morgen land te Maasland, waarvan het vruchtgebruik bestemd was voor Kerstand en Paulus, de kinderen van zijn zoon Kerstand. De akte werd bezegeld door zijn broer Hendrik van Ockenberg, die, zo concludeer ik, met deze regeling instemde. 48 Hoe goed alles ook geregeld leek te zijn, toch kwam er na het overlijden van Willem Albrechtsz. van Ockenberg een geschil over een deel van zijn erfenis, namelijk over de 200 pond pacht van het Kaalwardsland. Jan van Polanen bepaalde in 1331 als scheidsrechter in een twist over deze pacht tussen de abdis van Rijnsburg en de twee kleinkinderen Kerstand en Paulus, bijgestaan door Dirk van der Made, enerzijds, en Dirk en Hendrik van Ockenberg, de broers van Willem, anderzijds, dat de laatste twee de pacht voortaan zouden ontvangen. Ook moesten de abdis en de twee kleinkinderen 50 pond betalen aan Dirk en Hendrik. In ruil dienden deze twee afstand te doen van alle aanspraken die zij hadden op niet omschreven andere goederen. 49 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l15l Het erfrecht Tot de Franse tijd gold in een deel van Holland een erfrecht, waarbij de kinderen van een vooroverleden kind werden uitgesloten van de erfenis van hun grootouders. Dit erfrecht heette het aasdomsrecht. 50 In de gebieden waar dit recht gold, erfden alleen nog levende kinderen van hun ouders. In het aasdomsrecht was geen zogenaamde plaatsvervulling of plaatsvervanging. In latere tijden konden erflaters met een testament het nadeel van het ontbrekende plaatsvervanging opheffen. In de tijd van Willem Albrechtsz. van Ockenberg was dit duidelijk nog niet mogelijk. 51

18 Stamboom Van der Made/Van Ockenberg IJsbrand van der Made Postuum vermeld 1261 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l16l Bartholomeus van der Made W. van der Made H. van der Made Vermeld Vermeld 1261 Vermeld 1261 Familie Van der Made?Familie Van Ockenberg? Albrecht van Ockenberg Vermeld 1266X Willem van Ockenberg Dirk van Ockenberg Hendrik van Ockenberg Traveis Mabelia Vermeld Vermeld Vermeld Kerstand (van Ockenberg?) Willem van der Made Van Ockenberg in Delft Gestorven voor 1319 Vermeld Trouwt Elizabeth van Groeneveld Petronella van der Made Vermeld Vermeld Trouwt Dirk van Groeneveld Vermeld Kerstand Kerstandsz. Paulus Kerstandsz. Vermeld Vermeld

19 Het aasdomserfrecht gold in Rijnland en een deel van Delfland. 52 Namelijk in Voorburg, Rijswijk, Wateringen, Naaldwijk, het gedeelte van Monster tussen de Zwartedijk en Haagambacht, Delft en omgeving, en in veel meer ambachten. In Delfland alleen niet ten zuiden van de Zwartedijk, in Maasland en in Vlaardingen. 53 In de rest van Holland gold het schependomserfrecht, waarbij plaatsvervanging wel mogelijk was. Den Haag en Haagambacht waren een enclave in het aasdomsgebied waar het schependomsrecht wel gold. 54 Waarschijnlijk zullen velen de uitsluiting van kleinkinderen als onrechtvaardig ervaren. Al in 938 was er in Saksen meningsverschil over het al dan niet toelaten van kleinkinderen tot de erfenis van hun grootouders, naast hun ooms. De Duitse koning Otto I organiseerde toen een bijeenkomst voor de Saksen in het dorp Steele, waarop besloten moest worden of de kleinkinderen mee mochten erven. Uiteindelijk werd de beslissing niet overgelaten aan scheidsrechters, maar aan tweekampers. De kampvechter voor de kleinkinderen won, waarna in Saksen de kleinkinderen mochten mee erven met hun ooms. 55 Waar kwam nu de uitsluiting van kleinkinderen vandaan? Op die vraag vond ik geen antwoord in mijn bronnen. Mogelijk is het volgende een verklaring. In het leenstelsel ontving een leenman een goed, in ruil waarvoor hij zijn leenheer moest bijstaan, met raad en daad. Dus ook in het gevecht. Minderjarigen konden niet meevechten, meerderjarige ooms wel. Vrouwen vochten ook niet, hetgeen de verklaring zal zijn dat zij er niet toe deden in de door Otto I geforceerde uitspraak. Het vervolg Het klooster Rijnsbrug zag door de transactie met Willem Albrechtsz. zijn leenbezit toenemen. Zo beleende abdis Margaretha van Langerak in 1344 Gerrit Rampen Florisz. met de 2½ morgen land die door zijn voorzaten eerder in leen werden gehouden van Willem Albrechtsz. van Ockenberg. 56 Na het overlijden van Kerstand kwam diens leenbezit aan zijn broer Paulus. Hij verzuimde echter zich te laten belenen na het overlijden van abdis Mabelia door de nieuwe abdis. Hij verbeurde daarmee zijn bezit in Ketel en Maasland en moest in 1358 daar afstand van doen ten behoeve van de abdij Rijnsburg. 57 Paulus was al eerder wat leenland kwijtgeraakt, door het te verkopen. Het ging om 4 morgen land in Ketel dat hij met toestemming van de abdis had verkocht. Hij moest toen beloven verder geen leengoed van de abdij meer te verkopen of toestemming te vragen tot verkoop. 58 Mogelijk was Paulus in 1369 al overleden. 59 Meer vond ik niet over de nakomelingen van Willem Albrechtsz. van Ockenberg. HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l17l Uiteindelijk verwierf de abdij Rijnsburg een uitgebreid goederenbezit in Ketel en Maasland, dankzij de regelingen die Willem Albrechtsz. van Ockenberg had getroffen om zijn allodiale bezit aan zijn twee kleinzoons na te kunnen laten. In 1402 deed Dirk van Groeneveld afstand van alle aanspraken die hij of zijn vrouw, een dochter van Willem van der Made, op het convent Rijnsburg hadden. 60 Aangezien Willem van der Made een zoon was van Dirk van Ockenberg kan dit nog een verre echo zijn van de regelingen die Dirks broer Willem Albrechtsz. van Ockenberg had getroffen met Rijnsburg.

20 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l18l Conclusie De familie Van Ockenberg stamde waarschijnlijk af van de adellijke familie Van der Made. De Van Ockenbergs waren vernoemd naar het gelijknamige gebied in Rijswijk en waren daar gegoed. Uit deze familie stamde Willem Albrechtsz. van Ockenberg. Na het overlijden van zijn zoon Kerstand konden door het aasdomserfrecht de wettige zoons van Kerstand, Kerstand en Paulus, niet erven van hun grootvader. De lenen van Willem vielen deels terug op de graaf van Holland en vererfden deels op zijn broer Dirk. Willem kon echter door een ingewikkelde constructie die hij met het klooster Rijnsburg trof, zijn allodiale goederen toch aan zijn kleinzoons nalaten. Willem Albrechtsz. gaf die goederen namelijk in leen aan zijn kleinzoons en droeg vervolgens zijn bezit over aan Rijnsburg. In ruil daarvoor kregen hij, zijn kleinzoons en hun moeder huisvesting en verzorging van het klooster Rijnsburg. Na het overlijden van Willem werden zijn kleinzoons leenman van dit klooster. Na het overlijden van de oudste kleinzoon, Kerstand, erfde zijn broer Paulus diens leenbezit. Omdat Paulus vergat zijn leen te verheffen bij het aantreden van een nieuwe abdis, vervielen al zijn leengoederen terug aan Rijnsburg. Zo mislukte uiteindelijk de door Willem Albrechtsz. van Ockenberg getroffen regelingen om zijn allodiale goederen aan zijn kleinzoons en hun erfgenamen na te kunnen laten. Noten 1 Dit artikel is een bijproduct van mijn onderzoek naar naamdragers Traveis dat moet uitmonden in een artikel dat aan De Nederlandsche Leeuw zal worden aangeboden. 2 A.C.F. Koch, J.G. Kruisheer en E.C. Dijkhoff, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot delen (Den Haag-Assen ) (hierna OHZ) III S. Muller Hzn, Het oude register van graaf Florens, Bijdragen en Mededelingen tot de Geschiedenis van Holland 22 (1901) , aldaar 214. Heruitgave H. den Hertog, B. de Keijzer en A. van der Waal, Het Oudste register van graaf Florens (Rotterdam 2009) OHZ V Regest in S.W.A. Drossaers, De archieven van de Delftsche statenkloosters (Den Haag 1916) 40 regest C. Hoek, Repertorium op de lenen van de hofstad Made bij Delft, , Ons Voorgeslacht 21 (1966) ; ibidem 43 (1988) Leen 5. 6 C. Hoek, Repertorium op de grafelijke lenen te Delft, , Ons Voorgeslacht 39 (1984) leen C. Hoek, Acten betreffende Schieland en Oost-Delftland c.a., Ons Voorgeslacht 42 (1987) en , aldaar 627. Regest in Drossaers, De archieven van de Delftsche statenkloosters 138 regest 18. De wapens van de familie Van de Made: heer Willem van der Made zegelde in 1318 met een gebogen schuinbalk beladen met drie penningen (Nationaal Archief, Archief abdij Rijnsburg inv.nr.391). Zijn erfdochter Elizabeth van der Made zegelde met I drie wassende manen, de eerste beladen met een ster (dit is Polanen, het wapen van haar man Philips van Polanen); II een gebogen schuinbalk beladen met drie penningen (NA, Abdij Leeuwenhorst charter). Zie voor deze wapenbeschrijvingen L.J. van der Klooster, De Oude Hofstede te Sassenheim en haar bewoners, De Nederlandsche Leeuw 76 (1959) , aldaar Zie bijvoorbeeld A. Janse, Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late Middeleeuwen (Hilversum 2001) 431.

21 9 L.J. van der Klooster, Nieuwe gegevens betreffende Bartholomeus van der Made en zijn naaste verwanten, De Nederlandsche Leeuw 77 (1960) 87-91, aldaar H. Hardenberg, De Hofstede van Rijswijk, Jaarboek Die Haghe 1953 (Den Haag 1953) , aldaar Volgens Hoek was er een grote groep Van der Made - van Ockenherghe in en rond Delft, welke groep een afzonderlijke behandeling verdient. Hij kwam niet tot een uitwerking van deze opmerking. Zie C. Hoek, Fragment-Genealogie van het geslacht De Groot (II), De Nederlandsche Leeuw 111 (1994) , aldaar M. Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 1e stuk in 2 banden (Den Haag 1951) regest Hoek, Repertorium op de grafelijke lenen te Delft, leen Hoek, Repertorium op de lenen van de hofstad Made bij Delft, leen J.C. Kort, Repertorium op de lenen van de hofstede Polanen in Rijnland en omstreken, (1675), Ons Voorgeslacht 52 (1997) lenen 20 en Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 229 regest J.C. Kort, Repertorium op de lenen van de abdij Egmond, , Ons Voorgeslacht 53 (1998) , leen C. Hoek, Acten betreffende Delfland, Ons Voorgeslacht 52 (1997) en nr Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg regest Ibidem 95 regest P.C.J. van der Krogt, De grafboeken van de Oude Kerk te Delft (14e-16e eeuw). Repertorium van de eigenaars van de graven met transcriptie van de parentelen van Ver Lizebette en anderen (ca. 1395), Ons Voorgeslacht 49 (1994) , , en , aldaar Ibidem 195 en C. Hoek, Repertorium op de lenen van de hofstad van der Wateringe, , Ons Voorgeslacht 21 (1963) ; ibidem 43 (1988) en leen AGH inv.nr.242 Groot register Noordholland f.59 nr.372; AGH inv.nr.243 Klein register Noordholland f.71v-f.2 nr Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 67 regest C. Hoek, Enkele sprokkels uit het archief van het gasthuis te Delft, Ons Voorgeslacht 18 (1963) , aldaar Hoek, Repertorium op de lenen van de hofstad Made bij Delft, leen Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 74 regest Ibidem 76 regest Ibidem 104 regest Ibidem regest Ibidem regest C. Hoek, Repertorium op de grafelijke lenen in De Lier, Schipluiden en Vlaardingen, , Ons Voorgeslacht 28 (1973), jrg. 38 (1983), jrg. 39 (1984) en jrg. 44 (1989) leen 60; Hoek, Repertorium op de grafelijke lenen te Delft, leen 21B. 34 Hoek, Repertorium op de lenen van de hofstad Made bij Delft, leen Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 75 regest 159; 76 regest 162; en 81 regest Hamaker, De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche Huis I Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 81 regest 170. HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l19l

22 HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l20l 38 Ibidem 74 regest 158 ( ); 75 regesten 159 ( ) en 160 (ook ). 39 Ibidem 76 regest 162 ( ). 40 Ibidem regest 168 ( ). 41 Ibidem regest Ibidem 81 regest 170 en 82 regest Zie voor de lenen J.C. Kort, Lenen van de hofstede Ockenburg, , Ons Voorgeslacht (1989) AGH 242 f.14r-f.14v nr.s81 en 82; AGH 243 f.15r nr.s79 en 80; AGH inv.nr.289 Groot register Zuidholland f.10v-f.11r nr.58; AGH inv.nr.290 Klein register Zuidholland f.15r nr Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 86 regest 185 ( ). 46 Ibidem 87 regest 186 ( ). 47 Ibidem 88 regest 189 ( ). 48 Hoek, Enkele sprokkels uit het archief van het gasthuis te Delft, Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 95 regest 205 ( ). 50 Aasdom was ook de naam voor een soort rechtspraak, waarbij recht werd gesproken door schout, buren en een asega. Dit is een rechtsvinder. Aasdom kon ook een gebiedsnaam zijn of de naam van een waterschap. Zie de in noot 65 vermelde literatuur. Ik gebruik aasdom alleen in de betekenis van aasdomserfrecht. 51 Zie voor de opkomst van het gebruik van een testament C.M. Cappon, De opkomst van het testament in het Sticht Utrecht (Amsterdam 1992). Cappon beperkte zich tot de periode tot 1360 en liet bij gebrek aan bronnen de vraag in hoeverre een testateur afbreuk kon doen aan de regels van het erfrecht bij versterf [ ] rusten (ibidem 18-19). 52 Ik bedoel hier de waterschappen Rijnland en Delfland, omdat dat voor de lezers het meest inzichtelijk is. Er waren in de Middeleeuwen ook baljuwschappen Rijnland en Delfland waarvan de grenzen niet samen vielen met die van de gelijknamige waterschappen. 53 L.M. Rollin Couquerque, Het aasdoms- en schependomsrecht in Holland en Zeeland in verband met het erfrecht der naburige provinciën (Den Haag 1898); D.P. Blok, Opmerkingen over het aasdom, Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis XXXI (1963) In Monster gold het aasdomserfrecht alleen in het gebied tussen de Zwartedijk en Haagambacht. Dit is gebaseerd op informatie, verstrekt door dhr. Ir. G.M. van Eendenburg in Koudekerk, waarvoor dank. 54 G. t Hart en H.F.W.D. Fischer, Costumen van s-gravenhage (Utrecht 1963) 44 nr.30. Haagambacht bestond uit twee delen: het Westambacht, ook Eikenduinerambacht geheten, en het Oostambacht, waarvoor ook de naam Haagambacht werd gebruikt, maar dan in engere zin. Ik vermoed maar kan nog steeds niet bewijzen dat in het Westambacht het aasdomsrecht gold. Ik weet wel dat daar in de 14e eeuw een asega actief was. Dat is een rechtsvinder in het aasdomsgebied. Zie voor deze asega, Claes de asighe, postuum vermeld , Hamaker, De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche Huis II 7 en 115. Klaas had zich schuldig gemaakt aan een onbekend vergrijp en zijn goederen vervielen aan de grafelijkheid. 55 K. Kroeschell, Deutsche Rechtsgeschichte I bis 1250 (Hamburg 1972) 143. Zie voor de gerechtelijke tweekamp als godsoordeel I. Matthey, Eer verloren, al verloren. Het duel in de Nederlandse geschiedenis (Zutphen 2012) Zie voor de gerechtelijke tweekamp in Holland ook R.A. van der Spiegel, Zonen zonder vader. Bastaarden van

23 Brederode in de veertiende eeuw, Nederlandsche Leeuw 128 (2011) , aldaar Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 114 regest 256 ( ). Zie ook Kort, Lenen van de hofstede Ockenburg, , passim. 57 Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 137 regest 323 en 324 ( ). 58 Ibidem 117 regest Hij wordt niet vermeld in AGH inv.nr. 676 Dit is die inquisitie die ghedaen hebben aen mijn heren weghen her Heynric van den Abeele, Adam van Berwaerde en Jan Arntssoen van Abbenbroeke up bailiuwe, rentmeesters, scouten ende boden in Northolland. Hierin komen vrijwel alle gezinshoofden in Rijnland, Delfland en Schieland voor. 60 Hüffer, Bronnen voor de geschiedenis der abdij Rijnsburg 229 regest 580 ( ). HVR Jaarboek 2014 l De erfenis van Willem Albrechtsz. van Ockenberg l21l

24 HVR Jaarboek 2014 l De poortbrug en de konijnenwarande l22l De poortbrug van Te Werve. Winterstemming bij Rijswijk, foto uit het tijdschrift Het Leven van 1931

25 De poortbrug en de konijnenwarande Bart Tent De oude toegangsbrug van Te Werve, vroeger beter bekend als de poortbrug staat in vele opzichten bekend als een unieke brug, omdat er speciale bakstenen voor moesten worden gebakken. Een normale baksteen is rechthoekig van vorm. De speciaal voor de bouw van deze brug gebakken steen heeft echter de vorm van een parallellogram met scherpe hoeken van 80 graden. Ik ben nog geen brug tegengekomen, waarbij dat ook het geval was. In een poging om meer over de historie van dit bouwwerk te weten te komen, werd besloten naar gegevens te gaan zoeken in het historisch archief van het Hoogheemraadschap van Delfland. De gang naar het genoemde historisch archief werd gemaakt, omdat de gracht langs de Van Vredenburchweg deel uitmaakt van de boezem van de Plaspoelpolder, de ringvaart waarlangs het teveel aan water uit de polder wordt afgevoerd. Als je van plan bent om een brug over een boezemkanaal te bouwen, dient er toestemming te worden gevraagd aan het Hoogheemraadschap van Delfland. Mogelijk zou dat voor ons nieuwe gegevens kunnen opleveren. In genoemd archief werd gevraagd of er een bouwaanvraag voor de brug aanwezig was. Dat bleek het geval te zijn. Bij een vluchtig doorkijken van het geschrift bleek dat toestemming voor de bouw van de brug in 1648 was aangevraagd. Voor het graven van de Zandvaart was groen licht gegeven, nadat de Hoge Raad van Holland in 1618 een eind had gemaakt aan een onenigheid over de uitvoering van de vaart. HVR Jaarboek 2014 l De poortbrug en de konijnenwarande l23l Akte (detail) uit 1648 met toestemming voor de aanleg van de brug (oud-archief Delfland, z.o.z.)

26 De aanvraag kwam uit een dikke foliant te voorschijn en was in zeventiende-eeuws schrift opgesteld. Er kwam gelukkig hulp om het één en ander voor ons begrijpelijk te maken. De tekst van de bouwaanvraag luidde als volgt: HVR Jaarboek 2014 l De poortbrug en de konijnenwarande l24l Hoogheemraadschap van Delfland Oud Archief Delfland Inv. 41 Folio 15v Alsoo d heere vande Werven aenden Wel Ed: heeren hooge heemraden van Delfflant bij request te kennen gegeven heeft, dat, omme bequamelijck van sijnen huijse onder Rijswijck aenden heerenwech te coomen nodich was een brugge over de vaert daer nevens gelegen, dat hij oock maeckende een laen opde selve brugge te responderen, daer nevens ten oosten van sijne warande schoot een breede sloote, tot weringe vanden affweijdinge der conijnen vande selve sijne warande waer door voor t gemeene landt veel boesems geopent werde, ende dat daer iegens weder diende gevult seecker stuck sloots aende selve sijne warande met d voorscreve vaert gemeen, te welcken, als oock uijt andren insichte, de brugge over de selver vaerte aen sijne oude laen westelijcker diende verleijt daer toe alsoo nodich was hare wel Ed: consent, versochte t selve. Soo ist, dat d welgemelte heeren hooge heemraden den selven heere vander Werve hebben geconsenteert ende consenteren mitsdeesen, in vougen alsvooren over d voorschreve vaerte d voorschreeve eene brugge responderende op sijne nieuwe laen, te steecken, de tweede westelijcker te verleggen, ende t voorschreeve stuck sloots aende voorschreeve warande te vullen ende t selve voorts alsoo te houden tot kennelijcken weder,,seggen vande welgemelten heeren hoogeheemraden: Gedaen inden gemeenen lants huijse tot Delft bij heeren Diderich van Schagen heere tot Oudt ende Nieuw Goudriaen, St hubrecht gerecht, Waddincxveen, zijl, etc Niclaes vander Duijn, heere tot Rijswijck, S Gravenmoer, etc, Albrecht van Wassenaer heere tot Alckemade, etc, ende Jacob van der Graeff here tot hoogeveen, etc hooge heemraden van Delfflandt opden xiiien Augustii xvi.c acht ende veertich. In kennisse van mij Cor: de Jonge 1648 Het verslag van de aanvraag bleek welkome historische gegevens te bevatten. De belangrijkste punten in de tekst komen in het kort gezegd op het volgende neer: in de aanvraag schreven de heren van Te Werve dat ze een nieuwe weg wilden aanleggen (de huidige oprijlaan) van Huis Te Werve naar de straatweg (de

27 Zandweg, nu Van Vredenburchweg). Daarom vroegen ze toestemming om een nieuwe brug (de huidige toegangsbrug) te mogen bouwen. Tevens zou dan de oude, westelijker gelegen brug komen te vervallen. Deze brug sloot aan op de oude oprijlaan van Huis Te Werve, waarvan nu nog een restant aanwezig is in de vorm van het vrij smalle laantje dat dicht naast en evenwijdig aan de oprijlaan in het bosgedeelte loopt. Op de kaart van Floris Balthasars van 1611 was al zichtbaar dat de oprijlaan vroeger op een andere plaats (bedoeld wordt het zojuist genoemde laantje) gelegen had. Bewoners van het landgoed Te Werve waren in die tijd respectievelijk Jacob van der Wiele van de Werve ( ) en Willem van der Wiele van de Werve ( ). Dat laantje was de oer-oprijlaan van het landgoed met aan het eind een brug. De aanwezigheid daarvan is deels zichtbaar op de kaart van Kruikius van Aanwijzingen voor de eerste brug zijn aanwezig op de kaart van Kruikius uit 1712 HVR Jaarboek 2014 l De poortbrug en de konijnenwarande l25l Stadsarcheoloog Hans Koot, toch al betrokken bij het onderwerp, heeft onderzoek gedaan naar resten van deze brug, maar dat leverde niet veel informatie op. Het zou mogelijk een eenvoudig houten bruggetje geweest kunnen zijn, waarvan de resten weinig sporen hebben nagelaten.

28 HVR Jaarboek 2014 l De poortbrug en de konijnenwarande l26l De oude poortbrug is ontworpen voor rijtuigen en boerenkarren en niet voor vrachtauto s, die somsdoor hun hoogte de dekplaten optilden. Daarom is het fraaie sierhek verwijderd In de bouwaanvraag voor de brug werd tevens toestemming gevraagd voor het graven van een gracht naast de nieuwe oprijlaan; bedoeld werd hiermee de huidige gracht naast de oprijlaan. In de aanvraag staat vermeld dat deze gracht nodig was om te voorkomen dat de konijnen zouden weglopen. Het landgoed Te Werve was namelijk in het bezit van een konijnenwarande, zoals in veel oude publicaties werd vermeld. Ook historicus F.A. Hoefer schrijft erover in zijn publicatie Het Huis te Werve bij Rijswijk. Hij verwijst daarbij naar een leenbrief uit 1453 waarin wordt gesproken over: dat Huis Te Werve in den ambachte van Rijswijck, mitten Singel, graften, ende boomgaerden daertoe behorende, ende mit hondert zestigh mergen lants daer toe behoirende; met een warandeken van conijnen omtrent den huijse voors gelegen. Met een warande wordt bedoeld: een gebied met grachten of omheiningen eromheen, een besloten jachtterrein, doorgaans eigendom van voorname families.

29 Binnen de warandes waren dikwijls heuvels opgeworpen, waarin de konijnen holen konden maken. Voor de rest volgden deze hun driften en hadden geen verzorging nodig. Op het landgoed Te Werve bestond de warande uit het kerngebied van het landgoed. Dat werd afgesloten door de gracht langs de Van Vredenburchweg, door een gracht op de plaats waar nu de binnenserpentinegracht loopt en door een verdwenen gracht die aan de voorzijde van het terrein liep, waar enkele eeuwen later het tweede hockeyveld zou komen. Een restant van deze gracht is nog aanwezig. Dat alles bij elkaar leverde een door grachten omgeven deel van het landgoed op waar de konijnen opgesloten waren. Het terrein lag geheel op het zand van de oude strandwal en dus was het opwerpen van heuveltjes op Te Werve niet nodig, omdat er op de strandwal natuurlijke duintjes lagen. Door de konijnenwarande was de kasteelheer altijd verzekerd van vers konijnenvlees. Konijn in stroop was in die tijd een ongekende lekkernij. Het eten van konijn was vroeger niet weggelegd voor de gewone man. Die moest van de konijnen afblijven op straffe van hoge boetes of lijfstraffen. Alleen kloosterlingen en kasteelheren aten konijn, zo blijkt uit, door archeologen, opgegraven konijnenbotjes op plaatsen van (voormalige) kastelen en kloosters. HVR Jaarboek 2014 l De poortbrug en de konijnenwarande Nog steeds dartelen er op Te Werve konijnen rond! Zoals gezegd werd in oude geschriften vaak vermeld dat er vroeger een konijnenwarande was op Te Werve. Tot dusverre werd er gedacht aan een konijnenterp en wel in het bijzonder aan de heuvel achter het landhuis. Inmiddels weten we beter en weten we ook dat de konijnen zelfs invloed hebben gehad op het ontstaan van een gracht op het landgoed Te Werve. l27l Bronnen : Historisch archief van het Hoogheemraadschap van Delfland. Met dank aan de heer B. Klapwijk, chartermeester van het Hoogheemraadschap van Delfland. F.A. Hoefer, Het huis Te Werve bij Rijswijk, in: De Navorscher 1893, p. 276v Dank aan Hans Koot voor het vertalen van de aanvraag.

30 HVR Jaarboek 2014 l De ornamenten op het terras van Te Werve l28l Eén van de twee ornamenten op het terras (foto Rijn van der Worp)

31 De ornamenten op het terras van Te Werve Bart Tent Op de hekpilaren van de oude toegangsbrug van het landgoed Te Werve, vroeger de poortbrug genoemd, liggen platte hardstenen dekplaten. In oude publicaties wordt dit anders verwoord: De pilaren van de brug worden afgedekt door mooi hardstenen lijstwerk met hol fries. Op dit fries staat aan de voorzijde sinds 1922 de oude naam van de sportvereniging Clubhuis Te Werve vermeld. In een publicatie van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (de vroegere Rijksdienst voor Monumentenzorg) werd in 2005 vermeld dat de oorspronkelijke dekplaten van de pilaren nog steeds op het landgoed aanwezig zouden zijn. Dit berust op een vergissing. Mogelijk denkt men hierbij aan de twee hardstenen ornamenten die al sinds jaar en dag op het terras van het landhuis staan, maar deze kunnen eenvoudigweg niet op de hekpilaren van de toegangsbrug hebben gestaan. De reden is dat de genoemde ornamenten op het terras een vierkante voet hebben, terwijl de hekpilaren van de brug een ruitvormige doorsnede, met ingenomen hoeken, hebben. Deze ruitvormige doorsnede houdt verband met het feit dat de brug niet recht over de gracht ligt, maar onder een hoek van 10 : de bekende hoek, waaronder alle ontginningen in Rijswijk in de elfde eeuw vanaf de Zandweg zijn begonnen. Als je een brug schuin over een gracht bouwt en toch de twee hekpilaren van de brug op dezelfde plaats neerzet waar deze zouden staan als de brug recht over de gracht zou liggen, als je de voor- en achterzijde van de pilaren evenwijdig aan de Van Vredenburchweg laat lopen en de zijkanten van de pilaren evenwijdig aan de oprijlaan, resulteert dat in een ruitvormige doorsnede van de hekpilaren. Daarom hebben de ornamenten met hun vierkante voetstukken nooit op de brugpilaren kunnen staan. HVR Jaarboek 2014 l De ornamenten op het terras van Te Werve l29l De poortbrug ligt enigszins scheef over de gracht

32 HVR Jaarboek 2014 l De ornamenten op het terras van Te Werve l30l De brug met de hardstenen afdekplaten. De lampen worden te zijner tijd teruggeplaatst, het hekwerk is verplaatst naar de boomgaard Huis Te Werve staat vanaf 1967 op de lijst van Rijksmonumenten. De bestuursleden van de Natuur- en Cultuurhistorische Vereniging Te Werve togen in 1995 naar Zeist, waar de Rijksdienst voor Monumentenzorg in die tijd een riant onderkomen had in een oud klooster. Ze hoopten na dat bezoek met een stapel, voor hen, nieuwe gegevens over Te Werve huiswaarts te keren, maar dat bleek niet het geval te zijn. Er kwamen alleen een bekende tekening van Huis Te Werve en enkele foto s van de oude duiventoren boven water. Toen men er in 1998 in Zeist echter lucht van kreeg dat er iets op Te Werve stond te gebeuren, namelijk het verdwijnen van de veldsporten, kwam er van hun kant al snel actie. Een vriendelijke mevrouw van de genoemde Rijksdienst kwam naar Te Werve om daar kennis over het landgoed te vergaren. Ze keerde na een week met veel gegevens uit het archief van de Natuur- en Cultuurhistorische Vereniging terug naar Zeist. De hardstenen ornamenten op het terras van het landhuis zijn in 1998 ook aan de orde geweest; er werd haar toen verteld dat niet bekend was waarvoor deze gediend hadden. De vraag was of het misschien mogelijk was dat de genoemde ornamenten in de Shell-tijd geplaatst waren of dat deze al voor die tijd aanwezig waren. Op de hardstenen ornamenten zijn namelijk schelpen afgebeeld en velen meenden hierin de Shell-schelp te herkennen. Maar het schelpmotief, afkomstig van de St. Jacobsschelp, wordt veel in de symboliek toegepast. Daarna werd nagegaan of de ornamenten op het terras al aanwezig waren in de tijd dat Abel Labouchere het landgoed, van 1890 tot 1922 bewoonde. Labouchere verkocht het landgoed in 1922 aan de Bataafsche Petroleum Maatschappij (sinds 1957 spreken we over Shell ), die van plan was het in te richten als sportpark. Door de uitstekende contacten van de Natuur- en Cultuur-historische Vereniging met de kleindochters van Abel Labouchere waren de bestuurleden in

33 de gelegenheid om alle foto s uit het foto-album van grootvader Abel te kopiëren. Bij deze foto s was er ook één van een, nog jonge, Abel Labouchere, gezeten voor het landhuis met op de achtergrond de duiventoren. Uit de stand van de zon blijkt dat de foto in de late namiddag genomen is. Abel Labouchere was waarschijnlijk net thuisgekomen na een lange werkdag op de aardewerkfabriek De Porceleyne Fles in Delft, waarvan hij directeur was. Hij zit kennelijk bij te komen van de vermoeienissen van de dag en leest de Financial Times. Wat je al niet van een oude foto te weten kunt komen als je die bekijkt met een loupe. Op de foto is één van de genoemde ornamenten op het terras duidelijk te zien. Ook op andere foto s uit het album van grootvader is dat het geval. HVR Jaarboek 2014 l De ornamenten op het terras van Te Werve l31l Achter Abel Labouchere is één van de ornamenten zichtbaar (foto collectie Labouchere)

34 Ook werd er onderzoek gedaan naar mogelijke gegevens op oude tekeningen. Onder meer op de bekende tekening van Huis Te Werve van Deze gravure van Spilman is gemaakt naar een tekening van Abraham de Haen de Jonge. Deze staat bekend als een zeer accurate tekenaar met een bijna fotografische weergave. Op de afbeelding is te zien dat de slotgracht in 1729 nog compleet aanwezig was en ook dat de ophaalbrug aansluiting had op de in de achttiende eeuw verdwenen derde vleugel van het huis. Maar ook zichtbaar zijn twee pilaren die vóór de ophaalbrug geplaatst waren. Op de pilaren ziet u sierstukken, waarin de ornamenten zijn te herkennen die op het terras van het landhuis staan. Deze kunnen daar geplaatst zijn in 1826, want in dat jaar werd een deel van de oude slotgracht gedempt. HVR Jaarboek 2014 l De ornamenten op het terras van Te Werve Zo is na vele jaren het raadsel van de ornamenten op het terras van het landhuis eindelijk opgelost. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed heeft toegezegd zijn publicatie aan te passen. Bronnen: Bart Tent, De oude poortbrug van het landgoed Te Werve, publicatie van de Natuur- en Cultuurhistorische Vereniging Te Werve. J. Verheul Dzn., Merkwaardige oude inrijhekken alsmede poort- en hoofdingangen uit de XVIIe, XVIIIe en XIXe eeuw in en om Rotterdam, tweede deel, Rotterdam, 1950 l32l Gezicht op Huis te Werve in 1729, gezien vanaf de Van Vredenburchweg. De ophaalbrug was toen nog aanwezig

35 HVR Jaarboek 2014 l De ornamenten op het terras van Te Werve l33l

36 HVR Jaarboek 2014 l 20 oktober 1860, reiziger doet Rijswijk l34l Het oude beeld op het graf van Tollens

37 20 oktober 1860, reiziger doet Rijswijk Ruud Poortier De Franse schrijver, journalist en historicus Victor Fournel ( ) is 31 jaar oud als hij een reis door Nederland maakt, waarvan het verslag overigens pas in 1877 wordt uitgegeven. Hij is onderweg van Den Haag naar Delft als hij op 20 oktober 1860 Rijswijk bezoekt. Hieronder een vrije vertaling van zijn belevenissen op een speciale dag. De route voert eerst door Rijswijk, een vriendelijk dorp, waarvan de naam vereeuwigd is door het vredesverdrag van 20 september Een obelisk, die, naar ik hoop op geen enkele wijze pretendeert een monument te zijn, verheft zich op de ruïnes van het huis waar eens de gevolmachtigden bijeen kwamen, op tien minuten afstand van het dorp. Het was in 1860, op mijn eerste reis, dat ik toevallig getuige was van een nationaal feest. Ik merkte bij aankomst al dat er iets bijzonders aan de hand was. Alle huizen waren versierd met vlaggen in de Hollandse driekleur. In de straten heerste een feestelijke stemming en een menigte mensen was op de been. Ik vroeg naar de aanleiding en men antwoordde dat die middag om twee uur een monument zou worden onthuld op het graf van Tollens, op het kerkhof dat zich achter de protestantse kerk bevindt. Tollens is de populaire dichter van het moderne Nederland. Gezinsdichter, zoals Cats, werd hij de dichter der natie en ik heb diverse keren vaderlandse verzen uit de monden van jonge Nederlanders mogen horen. Hij is de schrijver van een soort vredelievende Marseillaise, het nationale volkslied met veel gevoel en poëzie, dat zelfs de jongste leerlingen in hun schoolbanken moeten instuderen. Tollens is een eenvoudige kruidenier. Maar de handel is de ziel van het land en is tot de kleinste vertakkingen bevoorrecht boven andere sociale omstandigheden. Hendrik Tollens, tijdgenoot van Bilderdijk, verbleekt niet bij zijn machtige rivaal. Hij doorstaat die vergelijking door zijn mooie historische oden, door zijn gedicht over de Overwintering der Hollanders op Nova Zembla, dat een soort wederopstanding van het nationale epos betekende, door zijn vaderlandse balladen en romances, en ten slotte door zijn gezinspoëzie: eenvoudige en aandoenlijke idyllen, waarin hij alle droefheden beschrijft, alle vreugden, alle bekommernissen en toekomstverwachtingen die heersen binnen de muren van het huis en rondom de open haard, in uitzonderlijke stijl, naar waarheid, met charme, in een tere gloed, die elk van zijn stukken tot een meesterwerk maken. Ook zijn nagedachtenis is in zijn land nog door een soort cultus omgeven. Vervolgens behandelt Fournel de grote nationale dichters van ons land: Cats, die hij al heeft genoemd, en vooral Vondel en Bilderdijk. De laatste is letterkundig de grootste dichter van zijn tijd geweest, maar Tollens was de populairste. HVR Jaarboek 2014 l 20 oktober 1860, reiziger doet Rijswijk l35l

38 HVR Jaarboek 2014 l 20 oktober 1860, reiziger doet Rijswijk l36l Hij [=Tollens] is in 1856 in Rijswijk gestorven, waar hij zich in de laatste jaren van zijn leven had teruggetrokken. Dankzij een welwillende uitnodiging van de commissie mocht ik de plechtigheid bijwonen, die van een vaderlijke eenvoud was. De commissieleden, met een grote gele bloem in hun knoopsgat, stelden de gasten voor. Moeiteloos bewaakte een twaalftal carabiniers de orde ( ) gekleed in groot gala, dat wil zeggen: met zwarte pantalon, de patroontas midden op de rug, met het korte zwaard aan de zijde, de hoed met opstaande rand versierd met een pluim. Op de zwarte jas witte knopen, met een blauwe kraag en dito versieringen, tressen in dezelfde Victor Fournel kleur bewegen over de borst, met kwasten die afhangen vanaf de linkerschouder. De plechtigheid begon met een lied ter ere van Tollens, gevolgd door hartelijke woorden. Aan het slot van de toespraken viel op een gegeven teken het doek dat het monument nog verborg. Nu kon het van alle kanten bewonderd worden, terwijl de spreker nog wat welgekozen woorden sprak. Dit monument, van de beitel van de heer Lacomblé, is van steen. Het stelt de Muze der dichtkunst voor, die in een treurende houding in de ene hand haar lier houdt en in de andere een lauwerkrans boven het graf van Tollens. Na een volgend lied, dat net als het vorige werd uitgevoerd door drie koorverenigingen, twee protestante en de andere katholiek, verspreidde de menigte zich. De commissieleden verzamelden zich voor een banket in het versierde schoolgebouw, waar de leerlingen met hun kinderstemmen het volkslied lieten klinken: Wien Neerlands bloed in d aders vloeit, en dat weldra door alle aanwezigen herhaald werd. In de gehele omtrek van Rijswijk staan witte en rode landhuizen, met groene luiken, vriendelijk in het groen verzonken en met geurende tuinen, waarvan het openstaande hek je uitnodigt over de nette paadjes te lopen, die met wit zand zijn bestrooid waarin de hark zijn sporen heeft achtergelaten. Het zijn buitenverblijven en naar Hollandse gewoonte staan op de hekwerken in opvallende gouden letters namen die de reiziger niet overdreven voorkomen: Goed verblijf, Mooizicht, Zoet genoegen, Heerlijke rust. En ook: De vrede woont in mijn tuin, Gelukkig en rustig etc. Titelpagina van Promenades

39 De schrijvende reiziger is dan al overgestapt op wat hij als een typisch Hollands landschap beschouwt. Rijswijk komt misschien nog één keer impliciet aan de orde, als hij de schilderijen van Paulus Potter als voorbeelden hiervan noemt op zijn Stier is immers op de achtergrond Rijswijk te zien, te midden van de landerijen. Dan trekt hij verder en is Delft de volgende plaats die hij met enthousiasme beschrijft. Literatuur: Victor Fournel, Promenades d un touriste. Voyages en Hollandse. Excursion en Savoie et en Suisse, Paris, E. Baltenweck, 1877; Arjan Kwakernaak, Des dichters lauwren welken nooit. Het grafmonument van Hendrik Tollens te Rijswijk, in: Jaarboek HVR 2000, ; Ruud Poortier, Tollens in Rijswijk, in: Jaarboek HVR 1996, 7-27; Ruud Poortier, Tollens en zijn bekoorlijk Rijswijk, in: Marita Mathijsen en Ruud Poortier, H. Tollens Cz., Rijswijk, Stichting Historische Projecten, 2006, TROUWKAARTEN ROUWKAARTEN GEBOORTEKAARTEN BRIEFPAPIER VISITEKAARTJES FOLDERS UITNODIGINGEN ONTWERPEN TOEGANGSBEWIJZEN FACTUREN PRIJSLIJSTEN SPAARKAARTEN ENVELOPPEN GARANTIEBEWIJZEN MENUKAARTEN STICKERS PROGRAMMABOEKJES MEMOBLOCS NOTABLOCS WAARDEBONNEN KWITANTIES ZELFKOPIERENDE SETS KALENDERS GARANTIEBEWIJZEN PREGEN STANSEN PERFOREREN NUMMEREN ETC. Drukkerij HES is al ruim 100 jaar het vertrouwde adres voor al uw familie- en bedrijfsdrukwerk gratis parkeren voor de deur HVR Jaarboek 2014 l 20 oktober 1860, reiziger doet Rijswijk l37l Stadhoudersstraat PP Rijswijk (oud-centrum) Telefoon (070) info@drukkerijhes.nl

40 HVR Jaarboek 2014 l Villa Emilena l38l

41 Villa Emilena Trudy van Ruijven Villa Emilena aan de Geestbrugweg 16 wordt sinds een eeuw uitsluitend bewoond door huisartsen. Het artikel over honderd jaar dokterspraktijk in het pand Geestbrugweg 16 op pagina 139 van het Jaarboek 2006 van de Historische Vereniging Rijswijk vertelt over de rijke historie van het pand. De naam Emilena Op pagina 140 van het jaarboekartikel wordt, bij de eigendomsgeschiedenis, beschreven hoe de villa haar naam kreeg door het samentrekken van de voornamen van dokter Emile Jongmans en zijn echtgenote Helena Jongmans-Stadhouder hetgeen wordt afgesloten met de regel: De naam Emilena heeft bovendien nooit op de toren gestaan. Naar aanleiding van deze regel belde mij de heer Frank Smulders, wonend te Rijswijk, dat hij een foto bezit waarop de naam wel degelijk op de villa staat! Ook heeft hij foto s in bezit van dokter Emile Jongmans, diens echtgenote Helena en hun drie kinderen. Deze foto s kreeg de heer Smulders uit de erfenis van zijn oma, mevrouw Baudina Geertruida Drost. Het kindermeisje Baudina Geertruida Drost, geboren te Harlingen op 9 januari 1888, werkte als dienstbode bij het gezin van Nicolaas Galema in Zutphen. Op 29 maart 1905 kwam ze met het gezin mee naar Den Haag. Zij verhuisde naar Rijswijk waar ze op 18 september 1905 werd ingeschreven op het adres C nr. 183/6 en Geestbrugweg 8, Emilena, ze woonde en werkte daar als kindermeisje bij het gezin van dokter Emile Jongmans. Op 20 januari 1910 vertrok ze met het gezin naar Heelsum. Mevrouw Jongmans had ook een naaister in dienst: Wilhelmina Jacoba Hendrica Cools. Baudina en Wilhelmina werden vriendinnen en Baudina kwam daardoor ook bij Wilhelmina thuis, waar zij haar toekomstige echtgenoot Cornelis Cools, een broer van Wilhelmina, leerde kennen. HVR Jaarboek 2014 l Villa Emilena l39l De bouwheer Emile Wilhelmus Jongmans, geboren te Leiden op 1 november 1875, arts, getrouwd met Helena Johanna Maria Stadhouder, geboren te Leiden op 20 mei Emile werd in Rijswijk ingeschreven op 22 juni 1903 op het adres C 183/6. En in de telefoongids Rijswijk 1906 staat: E.W. Jongmans, arts, Geestbrugweg no.8, telefoon 5112, villa Emilena. Baudina Geertruida Drost, het kindermeisje

42 Opa Jongmans, de kleine Emile en zijn moeder Helena arriveren bij de bouwplaats HVR Jaarboek 2014 l Villa Emilena Tevens verkreeg ik van de heer Smulders een lijst van de nakomelingen van dit echtpaar Jongmans. Om toestemming tot het plaatsen van de foto s te krijgen, heb ik met de kleinzoon van de dokter, de heer Otto Jongmans, contact gezocht. Hij woont in Wateringen waar zijn vader, Emile Nicolaas Johannes Jongmans, geboren te Rijswijk op 26 juni 1904, jaren notaris was. De eerste steen Deze Emile junior heeft op 31 juli 1906 de eerste steen gelegd en daarvan zijn nog foto s in het familiealbum. Hierop is te zien hoe hij als jongetje van twee jaar, in een matrozenjurkje met een strohoedje op, aankomt met zijn ouders, zijn grootvader en de architect Leo van der Laan, met een paardentram. Zij steken de loopplanken over naar de al gereed zijnde fundering en hij metselt de steen met tekst op zijn plek. Tot het huis was afgebouwd, woonden zij tijdelijk op het adres Haagweg 100. l40l Emile jr. met architect Leo van der Laan, zijn moeder en zijn vader

43 De villa in 1908, mét de naam erop De foto met de naam op de villa De naam Emilena staat op de foto s van zowel de heer Smulders als die van de familie Jongmans: in Jugendstil op tegels onder de drie glas-in-lood vensters in de toren! Tevens is op de foto uit 1908 te zien hoe prachtig de toren er toen uitzag. Dokter Emile Wilhelmus Jongmans En eindelijk is het voor ons als huidige bewoners het huis is hernummerd in 16 - mogelijk het antwoord te vinden op de vraag: waarom zijn zij op 20 januari 1910 vertrokken naar Heelsum? Otto Jongmans: Vanuit Rijswijk ging dokter Jongmans op een novemberdag, in zijn koetsje met koetsier, naar de Strijp bij Wateringen voor een bevalling bij een familie Van den Berg. Daar in huis was het snikheet. s Avonds terug hing er zo n mist, dat dokter Jongmans naast de koetsier op de bok ging zitten. Ieder kon dan aan zijn kant zien waar de sloot liep en waarschuwen. Dokter Jongmans liep hierbij een verkoudheid die zich ontwikkelde tot een longontsteking en die resulteerde in TBC. Hierdoor was uitvoering van de praktijk op de Geestbrugweg niet meer mogelijk. Drie jaar lang kuurde dokter Jongmans in Heelsum. De Veluwe was net als Davos in die tijd een plek voor zuurstofrijke schone lucht. Door zijn ziekte raakte hij zeer geïnteresseerd in de bestrijding van tuberculose, een ziekte die in die tijd veel slachtoffers maakte en hij specialiseerde zich tot longarts voor TBC. Hij deed zijn kennis hierover op bij de bekende professor Sauerbruch in München. In 1913 werd hij aangesteld als directeur van Dekkerswald, een prachtig nieuw sanatorium te Groesbeek. Het sanatorium werd geopend door koningin-moeder Emma, die eveneens zeer geïnteresseerd was in de TBC-bestrijding in Nederland, denk aan de jaarlijkse Emmabloem-collecte. Op 16 oktober 2013 vierde dit sanato- HVR Jaarboek 2014 l Villa Emilena l41l

44 HVR Jaarboek 2014 l Villa Emilena l42l rium, nu UCCZ Dekkerswald/Radboud UMC, zijn honderdjarig bestaan. Vele jaren werkte Jongmans hier en deed als eerste arts zeer veel tegen de TBC in Nederland. In 1914 pleitte hij voor de aanschaf van een röntgenapparaat, in die tijd een stellage die een gehele kamer in beslag nam. Zelf droeg hij bij het werken met dit röntgentoestel waarschijnlijk onvoldoende beschermende kleding, het was ook nog niet bekend hoe gevaarlijk de straling eigenlijk was! In 1925 werd Jongmans districtstuberculosearts te Alkmaar en geneeskundig leider van het Consultatiebureau voor Tuberculoselijders aldaar. Naast meerdere functies die hij bekleedde op medisch gebied, was hij twintig jaar lang secretarispenningmeester van de Nederlandsche Vereniging van Tuberculoseartsen. In juni 1931 vertrok hij ernstig ziek naar Zwitserland om te kuren in Diablerets. Na terugkeer was hij nog enkele jaren in Nijmegen Dokter Emile W. Jongmans, de eerste dokter in Geestbrugweg 8/16 bedlegerig en op vrijdag 2 maart 1934 overleed hij in het St. Canisius-ziekenhuis te Nijmegen, waarschijnlijk als gevolg van een overmaat aan röntgenstraling. Op 5 maart 1934 was de uitvaart met aansluitend de begrafenis op de Heilig- Landstichting, waarbij vele prominenten aanwezig waren, wat door veel landelijke kranten werd gememoreerd. Als zijn oudste zoon Emile in 1956 notaris wordt te Wateringen, leeft Van den Berg nog, hoogbejaard. Hij wist nog van de bevalling... Tot slot Op 10 april 2010 is de huisartsenpraktijk verhuisd van de Geestbrugweg naar het Medisch Centrum Vredenburchweg 26, beneden in Woonzorgcentrum Onderwatershof. Zo kwam er een einde aan 104 jaar praktijk aan huis. De spreekkamer, waar in een eeuw naar schatting ruim één miljoen doktersconsulten plaats vonden, werd evenals de wachtkamer en assistente-kamer bij de privéwoning getrokken. Maar voor twee personen is deze villa toch wat ruim en op 18 juni 2014 hebben wij de villa te koop aangeboden. Wie weet welke rijke geschiedenis haar nog te wachten staat.

45 Schoolstraat RD Rijswijk z-h T (070) info@vangraafeiland.nl Van Graafeiland is voor menig Rijswijker een bekend begrip: de verlichtingszaak aan de Schoolstraat die tot in de jaren negentig bestond. Sinds 2003 is Van Graafeiland terug in dat zelfde pand aan de Schoolstraat. Nicolet, de dochter van, runt daar haar eigen makelaardij en taxatiebureau. De normen en waarden met betrekking tot klantvriendelijkheid zijn Nicolet met de paplepel ingegeven. Ze hanteert een eigen stijl, waarbij een modern bedrijf gecombineerd wordt met ouderwetse service. U wordt van harte uitgenodigd om eens binnen te lopen of een afspraak te maken! HVR Jaarboek 2014 l Villa Emilena l43l Kijk voor meer informatie op de website: Volg ons

46 HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l44l Atelier portretcamera

47 Cornelis Hageman Photograaf Kees Hoogenraad Mijn grootvader van moeders kant, Cornelis Hageman, werd geboren in Dordrecht op 27 juli Hij was de oudste van de jongens in het gezin van Willem Cornelis Hageman die eveneens geboren was in Dordrecht en wel op 4 november Vader W.C. Hageman was beheerder van een militair tehuis in Breda en later in Rotterdam. Hij was gehuwd met Johanna v.d. Berg. Hun gezin bestond uit acht kinderen, vier jongens en vier meisjes. Kees (Cornelis) was de oudste van de jongens. Het gezin was aangesloten bij de Vrije Evangelische Gemeente in Dordrecht en Kees was in 1892 lid van de Chr. Jongemannen Vereniging. Als jongen van twaalf jaar had hij al belangstelling voor de fotografie, die een aantal jaren daarvoor tot grote ontwikkeling was gekomen. De belangstelling voor de fotografie in zijn kinderjaren groeide uit tot de keuze van het vak fotografie en fotohandel. Kees Hageman, of zoals hij zich later in zaken ging noemen Corns. Hageman, zat het fotograferen in het bloed. Als schooljongen experimenteerde hij al met een eigengemaakt fototoestel, dat hij maakte van een sigarenkistje. Veel later bouwde hij ook zelf zijn eigen vergrotingsapparaat voor de portretfotografie. Op 13-jarige leeftijd ging Kees, als leerling in het vak, werken bij de firma Tollens in Dordrecht. H.J. Tollens C. Hzn was in Dordrecht een zeer gerenommeerde fotograaf en tevens hoffotograaf. Daar had hij een goede leerschool en bekwaamde zich in het fotograferen en het retoucheren en afwerken. Ook kreeg HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l45l Carte-de-visite vader W.C. Hageman Achterzijde carte-de-visite

48 hij schilderlessen. De Dordtse schilderkunst mocht zich rond 1750 tot 1850 in een grote bekendheid verheugen. Dordrecht was en is nog steeds een schilderachtige stad, mede door de ligging aan het water van de grote rivieren. Hij legde zich hier ook op de portretfotografie toe, en vond er later een afzetgebied voor zijn portretten, die voor het grote publiek betaalbaar waren. Kees had liefde voor het vak en lust om vooruit te komen: Leren was afkijken en zelf werken. Omstreeks 1889 ging het ontwikkelen van foto s meestal met daglichtpapier. In die tijd maakte de fotograaf vaak ook zelf zijn lichtgevoelige papier. Eén van de eerste portretfoto s die hij maakte, was die van zijn vader, die hij portretteerde in het atelier van Tollens in Dordrecht. Het origineel is een prachtig portretje van omstreeks 1890 (formaat 6x9 cm). Keurig geplakt op stevig kanton dat tevens diende als passe-partout. De naam van de fotograaf was ingeponst aan de onderzijde en de achterzijde was bedrukt met naam en adres van de firma. HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l46l Betovergrootouders, Hendrika Bothof, C. Hageman en echtgenote Hendrika Bothof, twee zusters van opa. Rechts: bij de doop van kleinkind Kees Eind negentiende en begin twintigste eeuw waren deze foto s heel erg populair. Veel van deze foto s werden uitgewisseld met familie en kennissen en verzameld in een portrettenboek. Men noemde ze carte-de-visite, tegenwoordig zouden we zeggen smoelenboek of facebook. Dankzij zijn grote werklust en kundigheid maakte Kees snel promotie bij Tollens en zo kon hij op 22-jarige leeftijd de sprong wagen om zich zelfstandig te vestigen. In de binnenstad van Rotterdam, aan de Tollensstraat nr. 63, opende hij in 1897 het atelier Corns. Hageman W. C.zn. Kort daarna had hij in de Aert van Nesstraat 77 zijn atelier voor fotografie en nam hij daarnaast ook een aantal bekende portretschilders en tekenaars in dienst.

49 Atelier met portretschilders die ook crayonportretten tekenen HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l47l

50 Zijn broers Wim en Han waren colporteur. Zij bezochten in de omgeving klanten die een crayonportret wilden laten maken van een kleine foto van bijvoorbeeld een overleden kind, een opa of een andere geliefde. Daarvan werd dan een groter portret gemaakt in crayon, een soort vet kleurkrijt. Hij ontving veel getuigschriften met dank voor de prachtige afwerking. Cliënten schreven: Het portret draagt mijn volle tevredenheid weg. De afwerking was uitstekend, en zelden door mij zoo gezien, daar ook den prijs zeer billijk is. W.g. H.J. van Vliet, Dordrecht Hiermede betuig ik mijn groote tevredenheid met het door U geleverde crayon portret van mijn zoon; de uitstekende gelijkenis en nette afwerking, had ik niet beter kunnen wenschen. HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l48l W.g. Hoogachtend Mevr. A.M. Beuning, Rotterdam Elk portret werd van zijn naam voorzien en daarmee gegarandeerd. Prijs der Crayon-portretten: Compleet met lijst en Passepartout cm. Fl. 6.. Prijs der olieverfschilderijen op linnen gespannen vanaf Fl. 8,75. Lijsten naar keuze. Van Paul Kruger, de president van Zuid-Afrika en leider in de Boerenoorlog, mocht hij een portret maken in vol ornaat. Paul Kruger was op bezoek bij onze Koningin Wilhelmina en logeerde onder andere in hotel Des Indes in Den Haag. Paul Kruger

51 Gezin Hageman omstreeks 1910 in Amsterdam, v.l.n.r. oom Wim, oma Hendrika Bothof, opa Hageman, oom Kees en Toos (mijn moeder) Omstreeks 1910 vestigde Hageman zich in Amsterdam aan de Amstelstraat. Daar raakte hij bevriend met de bekende fotograaf Johan Merkelbach, die onder andere in 1948 een staatsiefoto van koningin Wilhelmina heeft gemaakt en veel artiesten, gegoede burgerij en de beroemde spion Mata Hari heeft geportretteerd. Fotograaf Hageman en zijn jongere broer Gerard als volontair In de Eerste Wereldoorlog (1914 tot 1918) werd het moeilijk in de fotografie. Kees trok naar Den Haag en vestigde zich daar in de Elandstraat nr. 64. Hier schilderde hij onder andere De Orgeldraaier. Deze orgeldraaier die om de hoek in de Riemerstraat woonde, kwam elke dag in de Elandstraat met zijn orgel. Vanwege zijn interessante voorkomen werd hij uitgenodigd door Hageman om een geschilderd portret en een foto te laten maken. HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l49l

52 Landschap of interieur. Oma Hendrika Hageman-Bothof. Atelierfoto in de Elandstraat Den Haag. De achtergronden en andere atelierattributen, zoals het witte tafeltje en het stoeltje op een aantal foto s, zie ik ook weer terug op atelierfoto s in Rijswijk HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l50l om daar filialen te vestigen. Maar Haagweg 80 bleek niet zo geschikt en representatief voor zijn gebaken chocolaterieproducten. Hij liet zijn oog vallen op Haagweg 92. Dat pand had een modernere etalage en geschikte bijruimten. Hij kocht dus ook Haagweg 92. In oktober 1923 kreeg Hageman daardoor de kans om het huis Haagweg 80 van Krul te huren en hij kreeg tevens het recht van koop. Dus ging hij daar zijn winkel en fotografisch atelier vestigen. Het was voor hem een mooie locatie met uitzicht op de buitenplaats Cromvliet, de tramhalte voor de deur en de etalage zou ook wel veel belangstelling krijgen. Vanaf het balkon was er een goed uitzicht op de Haagweg en op park Cromvliet. Daar kon hij foto s maken onder andere van de begrafenis van koningin Emma in Mijn moeder was daar als hulp in de winkel tot In de Elandstraat heeft het gezin ongeveer tien jaar gewoond en gewerkt, tot Maar betere kansen zag Hageman aan de Haagweg in Rijswijk. Dat kwam zo. De zoon, oom Wim, ging vanaf zijn vijftiende jaar werken bij de firma Krul. Kees (Cornelis) kwam daardoor in contact met de heer A.J. Krul. Deze had in maart 1923 het huis Haagweg 12 (nu nr. 80) gekocht om daar een filiaal in Rijswijk te vestigen. De firma Krul kocht in die tijd meer winkelhuizen in Den Haag, Wassenaar en Scheveningen Fa. A.J. Krul, gebak, confiseries en chocolades Royal

53 Glasplaat negatief Haagweg in 1923 Positief beeld Haageweg. Rechts de trambaan en buitenplaats Cromvliet. Zie ook de stoomtram komen (foto C. Hageman 1923) HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l51l

54 HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman Haagweg 80 gereed om te worden verbouwd l52l Haagweg 80 na verbouwing van de voorgevel

55 Begrafenisstoet Koningin Emma op de Haagweg, Foto gemaakt vanaf het balkon Haagweg 80 Grootmoeder Hendrika Bothof werd ernstig ziek en stierf in juli De kinderen, Toos, Wim en Kees woonden niet meer thuis. Zij hadden inmiddels hun eigen gezin. Na enige jaren hertrouwde Hageman in 1932 met weduwe Miep Dikker- Koch. Zij kwam met haar 18-jarige zoon Pim Dikker en dochter Miepje wonen aan de Haagweg. Inmiddels had hij gebruik gemaakt van het recht van koop van het winkelhuis en in die tijd maakte hij plannen om de gevel te verbouwen. Naast een eerste hypotheek kreeg hij een tweede van directeur Mr. A. de Wilde van de Haagsche BOAZ-bank. Voor deze tweede hypotheek stond R.H. Hoogenraad sr. borg. Plannen voor de verbouwing werden ingediend bij de Gemeente Rijswijk. In het Raadhuis in park Hofrust werd het verzoek tot verbouwing behandeld in de Raadsvergadering van 24 januari Agendapunt 7 was: Voorstel tot afwijzing van het verzoek van de eigenaren van Haagweg 74, 76 en 80 tot opheffing van de op hun percelen rustende erfdienstbaarheid. De spreker de heer J.A. Lucardie meende dat het servituut, dat op deze percelen was gelegd in een tijd, toen Rijswijk in geheel andere omstandigheden verkeerde, geheel verouderd was en door het gemeentebestuur diende te worden losgelaten. De heren De Groot en Vos sloten zich daarbij aan. Daarna volgde een discussie en kwamen onder andere mr. F. Wessels, mevrouw Barendrecht, Henri ter Hall, Dirk Visbach en de heer J.H.A. Schaper aan het woord. Het verzoek tot opheffing van de erfdienstbaarheid werd uiteindelijk verworpen. Er lag dus een erfdienstbaarheid op de grond. De Buitenplaats Hofrust, het (oude) Raadhuis, was toen al eigendom van de Gemeente Rijswijk en deze was dus rechthebbende van het servituut. Dit bepaalde dat de huizen Haagweg 70 tot 80 uitsluitend mochten dienen als statige woonhuizen. Het servituut stamde al uit de tijd dat de familie Schiedges eigenaar was van de buitenplaats. De gemeente gedoogde echter wel dat er winkels waren. De heer J. Heuverzwijn op nr. 70 had een antiekzaak. D. Nachtegaal op nr. 74 had een winkel en werkplaats in HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l53l

56 HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l54l Vier generaties: W.C. Hageman, C. Hageman, moeder Anthonia (Toos) Hoogenraad-Hageman, Riekje 1 jaar, vader Reinier Hendrik Hoogenraad (oktober 1930) lederwaren, tassen en koffers en was zadelmaker. De firma Jense op nr. 76 had al vele jaren een winkel in sportartikelen, fietsen en schaatsenslijperij en dergelijke. Ook de familie Kuijs, van Kuijs Witsenburg had al in 1894 bij de verkoop van de grond een servituut in het leven geroepen dat bepaalde dat er geen café, stalling, uitspanning en koffiehuis mocht worden gebouwd, doch dat er uitsluitend statige herenhuizen mochten verrijzen. In 1896 werden de huizen 70 tot 80 gebouwd. Hageman, die toch graag een mooiere voorgevel wilde hebben, riep na het afwijzen van het verzoek tot opheffing van de erfdienstbaarheid, de hulp in van zijn schoonzoon Reinier Hoogenraad. Deze rechercheerde een kadasteronderzoek in Den Haag en trof een akte aan van 1894, verleden voor notaris J.H. Schuurman te Rijswijk. Daarin compareerden de heer J.F.C.A Schiedges namens zijn broers en zuster, als eigenaren van buitenplaats Hofrust, vroeger genaamd Veldzicht en de heer J.F. Kuijs, kastelein/huurkoetsier voor zichzelf en zijn kinderen, als eigenaren van de uitspanning Witsenburg. De comparanten verklaarden dat de percelen van de familie Kuijs en de familie Schiedges, wederkerig waren belast met een erfdienstbaarheid en verklaarden over en weer afstand te doen van deze erfdienstbaarheid ten laste van een aantal kadastrale percelen. Hierdoor rustte er geen erfdienstbaarheid meer op perceel Haagweg 80. Een nieuw verzoek werd ingediend om te mogen verbouwen en dat werd nu toegestaan. De winkelgevel werd toen verbouwd. Links kwam een grote etalage voor foto s, fototoestellen en fotoartikelen en rechts één voor schilderkunststukken. De mooiste foto s werden in de etalage geplaatst, maar voor het uitstallen van portretten werd altijd toestemming gevraagd aan de geportretteerde. Moeders hadden vaak geen bezwaar, maar kinderen vonden het soms niet zo leuk. In het atelier kwamen grote verstelbare lampen te hangen voor een zo mooi mogelijke lichtverdeling. Geschilderde achtergronden zoals een bosgezicht of een leuk interieur konden worden uitgerold uit het plafond. Er was ook enig fraai meubilair in het atelier aanwezig, evenals een grote portret-glasplatencamera.

57 Een eervolle vermelding kreeg Hageman van Ter Hall na de tentoonstelling in 1927 Van Henri ter Hall kreeg Cornelis Hageman opdracht om veel Rijswijkse plekjes te fotograferen, voor het boekje Naar Rijswijk uitgegeven in 1925 door de Vereeniging Voor Vreemdelingenverkeer RIJSWIJK VOORUIT (VVV). (Zie artikel over de VVV elders in dit Jaarboek.) De zaken gingen goed. Pim Dikker kwam in de zaak en de amateurfotografie en het smalfilmen breidden zich sterk uit. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak was er heel wat werk aan de winkel. Alle inwoners moesten voor hun persoonsbewijs een pasfoto laten maken. Dat betekende werk voor duizenden klanten. In mei 1940 kwam er een Duitse officier/journalist in de winkel. Hij bood een smalfilm aan met het verzoek om deze voor hem te laten ontwikkelen door Kodak in Den Haag. Opa stuurde de 8-mm film naar Kodak met het verzoek om een extra kopie te maken. De film werd later opgehaald door de Duitser en opa hield de kopie. Het betrof het bombardement van Rotterdam. Soldaten die aan valschermen uit de Junckers (vliegtuigen) vielen; de binnenkomst van het Duitse leger; Atelierfoto van gebroeders Hendrik, Frans en Reinier Hoogenraad HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l55l

58 HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l56l Burgemeester J.A.G.M. van Hellenberg Hubar, 1935 de ravage na het bombardement en het omhalen van nog overeind staande muren. Ook de brand van het schip de Ms. Rotterdam in de haven was opgenomen. Toen de elektriciteit slechts werd geleverd aan enkele bedrijven en instanties, beschikte Hageman wel over de levering van krachtstroom. Hij vulde s nachts de accu s voor de ondergrondse verzetsgroep van Beijersbergen in de Schoolstraat. Deze groep werd begin 1945 overvallen, opgepakt en gefusilleerd (bron: Om nooit te vergeten). Op 22 augustus 1945, ruim drie maanden na de bevrijding werd de dappere verzetsheld Th. J. C. Beijersbergen begraven met militaire eer. Hij was enkele maanden daarvoor met anderen in Amersfoort gefusilleerd en werd nu herbegraven op het r.-k. kerkhof aan de Van Vredenburchweg. In de Schoolstraat stelde zich een lange stoet op die begon op de hoek van de Kerkstraat. Daar op de hoek was de slagerij van de gebroeders Beijersbergen. Voorop liepen trommelslaanders met omfloerste trommels. Achteraan de stoet sloten zich veel Rijswijkse belangstellenden aan. Ook ik ging mee met de stoet. In de r.-k. kerk ontvingen wij een bidprentje, met een tekst en enige beschrijving over de persoon Beijersbergen. Ook ontwikkelde Hageman foto s voor de ondergrondse verzetsgroep van Breebaart. De heer Breebaart sr. stuurde een jongeman, Jannes Vegter, toen 16 jaar, met een rolletje geheime foto-opnamen naar Hageman. Jannes ging mee in de donkere kamer, terwijl Hageman de film ontwikkelde. Na even wachten en toekijken in de donkere kamer tot de film was ontwikkeld, kreeg hij de boodschap: Zeg maar aan de heer Breebaart dat het gelukt is. Heel veel Rijswijkse gezinnen, bruidsparen, verenigingsgroepen en besturen, onbekende en bekende Rijswijkers, heeft hij in de loop der jaren op de gevoelige plaat mogen vastleggen. Hageman hield er ook erg van om mooie kinderportretjes te maken. Verbaasd kijkt Riekje naar de camera van opa. Wat doe tie nou? Kijk maar naar het vogeltje zei opa

59 Kinderfoto voor de etalage: Jaap en Marius van IJzerloo Deze kinderopnamen waren werkelijk kunststukjes, zoals de foto van Jaap en Marius van IJzerloo, die in de etalage stond. Zulke foto s werden ook gesigneerd met: C. Hageman Rijswijk. In 1949 was de tijd aangebroken om de winkel flink te moderniseren. Na de verbouwing werd het jubileum gevierd dat Hageman 60 jaar in het vak werkzaam was en 25 jaar op Rijswijk gevestigd. Naast de vele honderdduizenden foto s die hij in zijn 60 jaar lange loopbaan heeft vervaardigd, maakte hij ook enige films. Bekend is onder meer de rolprent, die hij heeft vervaardigd ter gelegenheid van het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernhard. De winkelinrichting en de etalage en ook het atelier kregen een grondige verbouwing zoals uit de onderstaande foto blijkt. HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l57l Winkelinterieur in het jubileumjaar 1949

60 HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman l58l Kees Hoogenraad schildert de donkere kamer van zijn grootvader De donkere kamer van opa, waar altijd een groen of rood lichtje brandde en waar de kraan altijd zachtjes liep om foto s in een bak te spoelen, bleef nog altijd hetzelfde. Het was zijn heiligdom waar kunstwerkjes werden vervaardigd met een enorm vergrotingsapparaat. Tot zijn zeventigste jaar bleef Hageman volkomen actief. Daarna ging hij het rustiger aandoen. In 1950 had Pim Dikker de leiding in de zaak overgenomen. In de zomervakantie was het druk met het ontwikkelen en afdrukken van heel veel vakantiefoto s van de klanten. Ik mocht daarbij helpen in de donkere kamer. Na een korte ziekte is Cornelis Hageman op 1 februari 1951 op 74-jarige leeftijd overleden. Jarenlang deed Pim de buitendienst en hield zich bezig met het maken van huwelijksreportages en films. Pim Dikker, geboren in 1914, overleed plotseling, veel te vroeg, in Zijn zoon Erik Dikker was minderjarig, maar verkreeg handlichting om de zaak te kunnen voortzetten. Erik was echter zeer druk bezig met het maken van luchtfoto s vanuit een vliegtuig of hangend aan een parachute. Hierdoor kwam de verkoop van toestellen in de winkel wel eens in het gedrang en ook werd de voorraad niet altijd aangevuld. Daarom werd op den duur besloten de winkel, als tweede zaak, over te doen aan Foto Mojet van de Goeveneurlaan. Bij het behalen van de pensioengerechtigde leeftijd van de eigenaar werd de zaak opnieuw verkocht en wel aan Foto Bijkerk uit Voorburg of Leidschendam, ook als tweede zaak. Na verloop van tijd werd de winkel gesloten, omdat het te moeilijk bleek om de nieuwe technieken en ontwikkelingen op het gebied van de fotografie bij te benen. Bronnen: Familiearchief Hoogenraad/Hageman Raadsvergadering 24 januari 1932, gemeenteverhandelingen, p. 23 t/m 32, voorstel 7. M.J. van den Berge et al., Om nooit te vergeten, Rijswijkse Historische Reeks dl. 6/7, Rijswijk, 1991, p

61 Opa en tante Miep in de bloemen HVR Jaarboek 2014 l Cornelis Hageman A.J. Krul Stadhoudersstraat PS Rijswijk (Z.H.) Tel l59l Aannemer van alle voorkomende timmerwerken Specialist in houten trappen op maat Prijsopgaven gratis

62 HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 l60l De VVV-stand in entree Museum Rijswijk

63 VVV en 1925 Thea van de Graaff-Trouwborst Op vrijdag 14 maart 2014 werd in Rijswijk weer een VVVinformatiepunt geopend. Direct bij de ingang van Museum Rijswijk kunnen bezoekers en geïnteresseerden uit binnen- en buitenland nu informatie vinden over bezienswaardigheden, overnachtingsmogelijkheden, horecagelegenheden, musea, evenementen in Rijswijk en directe omgeving. De Gemeente probeert sinds Rijswijk meer in de schijnwerpers te zetten en het toerisme in en naar Rijswijk te bevorderen. In Museum Rijswijk zijn de wandelingen, fietstochten, jaarboeken van de HVR, boekjes van de Rijswijkse Historische Reeks en van de Stichting Rijswijkse Historische Projecten al sinds jaar en dag verkrijgbaar, evenals foldermateriaal over andere bezienswaardigheden. De textiel- en papierbiënnales in het museum trekken ook bezoekers van ver buiten Rijswijk en zelfs uit het buitenland. Dat laatste was voor de HVR al in 2008 aanleiding om de Monumentenwandeling Oud-Rijswijk, die immers start vanaf het museum, ook in het Engels uit te brengen: Old Rijswijk historic walk. De VVV-plannen kregen naar aanleiding van het uitbreidingsproject van het museum vastere vorm. En met het gereedkomen van de extra tentoonstellingsruimten was er ook ruimte voor een VVV-informatiepunt. Er werd contact gezocht met Den Haag Marketing, die in de gemeente Den Haag de VVV-informatie verzorgt. Zij gebruiken daarvoor onder andere een digitaal informatiesysteem en dat is met financiële ondersteuning van de gemeente nu ook vanuit Museum Rijswijk toegankelijk gemaakt. De wethouders René van Hemert en Jos Bolte verrichtten de officiële opening op vrijdagmiddag 14 maart Laat de Japanners maar komen, grapte Bolte. Naar Delft en Den Haag komen immers veel toeristen en Rijswijk ligt daar precies tussenin en kan er ook wel een graantje van meepikken. Museumdirecteur Margriet Lestraden roemde de leefbaarheid van Rijswijk, vooral het oude centrum en de landgoederenzone. Ze legde de nadruk op de mogelijkheden voor fietsen en wandelen en opperde het plan om vijftig witte huurfietsen bij Museum Rijswijk neer te zetten, zodat de toerist Rijswijk op een typisch Nederlandse manier kan gaan verkennen. Ook zag ze mogelijkheden voor een pendelboot over de Vliet tussen Delft en Den Haag waarbij men dan bij de Hoornbrug zou kunnen uitstappen en op de fiets verder gaan. Op die plek zou dan ook een mooi terras moeten komen. HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 l61l Het gerealiseerde VVV-informatiepunt, direct naast de toegangsdeur van het museum, bestaat uit een flinke kast met folders. In die kast liggen onder andere de wandelingen en fietstochten van de HVR. Naar sommige wandelingen is volgens de dames achter de balie van het museum zoveel vraag dat ze bijvoorbeeld de Jugendstil architectuurwandeling door de wijk Leeuwendaal hebben moeten fotokopiëren. Naast de kast een eenvoudig toegankelijk touchscreen, waarin veel informatie is te vinden over Rijswijk, maar ook over Den Haag en Delft. En binnenkort is daarin bovendien informatie te vinden over heel Nederland, als het informatiepunt wordt aangesloten op de Nederlandse Database Toerisme.

64 HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 Voorkant VVV-gids 1925 met door venster zichtbaar kleurenprent van Huis ter Hoorn Maar las u dat goed hierboven? Weer een VVV-informatiepunt? Jazeker, in de jaren twintig van de vorige eeuw nam de Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer Rijswijk Vooruit het initiatief voor een Gids voor Rijswijk, met daarin een aantal nuttige gegevens van belang zoowel voor ingezetenen als voor hen die voornemens zijn dit te worden. In 1925 werd een fraai boekje Naar Rijswijk Z.H. uitgegeven met maar liefst 38 pagina s tekstuele informatie, verlucht met fraaie pentekeningen, foto s en schilderijen. De gids van 1925 bood informatie over de geschiedenis van Rijswijk, de ligging en verbindingswegen met naburige gemeenten (de straatweg Den Haag-Delft-Rotterdam ), de 5-minutendienst van de electrische tram naar Den Haag en de 15-minuten dienst naar Delft. Onder het kopje Plaatselijke hoedanigheden en bijzonderheden werden genoemd Villa Buitenlust, en het nieuwe stratenplan Cromvliet, dat in dit jaar werd aangelegd en waar reeds verschillende complexen heerenhuizen verrezen, en het Raadhuis der gemeente Rijswijk, waar eens de oude buitenplaats Hofrust lag. De tuin van die buitenplaats was herschapen in een publiek wandelplantsoen met een vijver, waarin een mooie collectie watervogels. l62l Geschiedenis van Rijswijk, eerste twee tekstpagina s met pentekeningen

65 Ligging, verkeer en verbinding met foto Park Hofrust De omgeving van Rijswijk, met wandelingen en foto Overvoorde Onder het kopje De omgeving van Rijswijk staan drie wandelingen. De eerste van 4,5 km leidt langs de buitens Welgelegen, Den Burch en Westhof, en verderop langs de Naald en Huys te Werve. Verdere hoofdstukjes behandelen het onderwijs in 1925, de sport, en de gezondheid met inwonersaantallen in 1923 en een loflied op de zuiverheid van de atmosfeer. HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 l63l Onderwijs, alle scholen in Rijswijk in 1925 Gezondheid, met bevolkingsaantallen

66 Het hoofdstuk Bedrijven der bevolking noemt vooral melkveehouderij, een modelboerderij Ypenburg aan de Delftweg, snijbloemenkwekerijen langs de Van Vredenburchweg en groenteteelt in het zuidelijk deel van Rijswijk, nabij Wateringen en Delft. Maar ook wel industrie: genoemd worden de N.V. Nieuwe Margarinefabrieken, de Meelfabriek van Koechlin, en de Zwitsersche Waschinrichting aan de Geestbrugkade. En er is een uitgebreide middenstand ook in de nieuwe winkelstraat de Kerklaan: Rijswijk bezit thans winkels welker moderne inrichting, sorteering en etalage voor die in de groote steden in geenen deel behoeft onder te doen. Verder autogarages, elektrotechnische installatiebureau s enzovoort, enzovoort. En ook het bankwezen is te Rijswijk ruim vertegenwoordigd. Onder Vereenigingen worden onder andere genoemd de heerensociëteit in hotel Leeuwendaal en de Openbare bibliotheek en leeszaal aan de Heerenstraat, en de dependance Rijswijk van de Mij. tot Nut v.h. Algemeen. Muziekliefhebbers vinden in Rijswijk eveneens veel van hun gading: naast het muziekkorps Rijswijk s Harmonie bestaat er ook nog een Rijswijksche Kamermuziekvereeniging. HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 Ook aan de sportliefhebber had Rijswijk in 1925 veel te bieden: op de voetbalterreinen aan de Delftweg en op de vele niet met name genoemde tennisbanen. Voor de zwemsport onder toezicht van de Rijswijkse Zwemvereeniging leverde de uitgestrekte vijver achter het clubhuis te Werve een unieke gelegenheid; en de Rijswijkse IJsvereniging zorgde er in de wintermaanden voor dat de ijspret op dezelfde vijver in goede banen werd geleid. Roeivereniging de Laak, met booten- en clubhuis aan de overzijde van de Trekvliet, maakte gebruikt van de brede waterwegen en Rijswijk was een uitstekende aanlegplaats voor motorjachten en kleine motorbooten. Dankzij de grote wielerbaan van het sportpark Holland onder deze gemeente (bedoeld wordt hier het huidige Hoornwijckgebied, zie wegenkaart van 1925) bezat Rijswijk ook op het gebied van de wielersport een internationale vermaardheid. l64l Advertentie Kuys Wittenburg

67 Belastingen Openbare dienst We zouden tegenwoordig in een boekje ten behoeve van het toerisme niet meer opnemen hoeveel belasting er precies wordt geheven, maar in Rijswijk was men er in 1925 trots op dat het belastingcijfer voor de inwoners in vergelijking met andere plaatsen buitengewoon gunstig was, en dus staat er ook een lijstje met opcenten in het boekje. Ook de Openbare dienst die we nu vinden in de jaarlijkse gemeentegids, krijgt een volle pagina met adressen van raadhuis, politiebureau, brandweer, gasbedrijf, waterleiding en postkantoor. Opvallend is dat daar alleen adressen en openingstijden worden vermeld en (nog) geen telefoonnummers. HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 l65l Opvallend in de VVV-gids van 1925 is het flinke aantal van 37 advertentiën van Rijswijkse winkels en bedrijven, waarbij vaak zeer fraaie foto s van de panden in de Herenstraat, onder andere van Kuys Witsenburg, de Coöperatieve Winkelvereeniging v.v. Eigen Hulp op de hoek Willemstraat/ Emmastraat. Ook fotograaf Cornelis Hageman, die alle foto s in dit VVV-boekje heeft genomen, adverteerde in het boekje, de Advertentie Coöperatieve Winkelvereeniging v.v. Eigen Hulp

68 Advertentie fotograaf Cor Hageman Advertentie De Magneet HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 Advertentie boekhandel G.J. de Groot Advertentie makelaarskantoor Hoogenraad Magneet, die tot voor kort nog bestond totdat de Hema dit gebouw in gebruik nam en boekhandel G.J. de Groot in een wel zeer fraai pand aan Heerenstraat 5, waarin nu de Bruna is gevestigd. Een aantal van die advertenties uit 1925 vindt U verspreid door dit jaarboek, naast een nieuwe advertentie van een nog steeds bestaande winkel of firma, zoals makelaarskantoor Hoogenraad, aannemer Krul en bakkerij Lentz. l66l Advertentie bakkerij Lentz

69 Apart werd ook nog een adresboek, dat met medewerking van onze V.V.V. verscheen uitgegeven. Achterin het boekje bevindt zich een eenvoudige wegenverkeerskaart, leuk om te vergelijken met de huidige plattegrond in uw meest recente gemeentegids en zelf te zien hoeveel er in 90 jaar is veranderd. Dank aan de HVR-penningmeester Ger Visser voor het maken van een scan van het complete boekje en aan Kees Hoogenraad, voor het beschikbaar stellen van dit leuke oude document, waarin alle foto s gemaakt zijn door zijn grootvader, de fotograaf Hageman, over wie in het voorgaande artikel in dit jaarboek uitgebreid wordt bericht. Bronnen: De Rijswijkse Krant, 19 maart 2014, Mondelinge informatie van Arjan Kwakernaak, conservator Museum Rijswijk, Naar Rijswijk, uitgave van de Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer Rijswijk Vooruit, 1925, Boek en Kunstdrukkerij Gebr. Dirkzwager, Den Haag. Gemeentegids Rijswijk 2012 HVR Jaarboek 2014 l VVV en 1925 l67l Wegenverkeerskaart van Rijswijk en omstreken

70 HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk Foto ter gelegenheid van het 25-jarig jubileum van de Nederlandsche R.K. Volksbond St Willibrordus afdeling Rijswijk in 1937 op de speelplaats van de St.- Bonifatiusschool, grenzend aan het verenigingsgebouw Pax Intrantibus, aan de Van Vredenburchweg. De Volksbond, opgericht in 1912, heeft veel mannen voortgebracht die op alle mogelijke manieren actief waren in Rijswijk. (Foto: Jaap Nieuwmans) l68l Personen op de foto van het 25-jarig jubileum van de Nederlandsche R.K. Volksbond: 1. Bert Veerkamp 2. Peters 3. Adriaan Sman 4. Jaap Kouwenhoven 5. Van Leeuwen ( huisbaas : bestuurslid dat in de Willem Marisstraat de huur ophaalde) 6. Jan Polak 7. Toon Polak 8. Piet Veldhoven 9. Vlas 10. Jan Smit 11. Wubben (van de Kleiweg) 12. Siem v.d. Berg 13. v.d. Bosch (Kleiweg) 14. Olgers 15. Theo v.d. Born 16. Van Ooyen 17. Haarmans 18. Frans van Schendel 19. Arie Sman 20. Leen Simonis 21. Jan Knijnenburg 22. v.d. Bosch 23. Toon van Doorn 24. Simon Bode 25. Louis Bos 26. Job Nieuwmans (mijn vader) 27. Jan van Rijn 28. Piet Pupping 29. V.d. Meer 30. Gerard Born 31. V.d. Kooij (vader van Theo v.d. Kooij) 32. Broer Sman 33. Piet Suiker 34. Van Rijn 35. Van Etten 36. Henk van Suffelen 37. Rijnders 38. Dries Kloosterman 39. Bakker 40. pater V.d. Kooij 41. Jan Bentvelzen 42. Verdiesen 43. Beyersbergen (fietsenmaker) 44. Tettero 45. Severins (bakker) 46. Wim Kloosterman 47. Jan de Heij (timmerman) 48. Jaap de Heij (timmerman) 49. Alsemgeest 50. Smulders 51. Kraan 52. Klaas Severins 53. Piet Peet (van het Julialaantje) 54. Kees Peet 55. Norbart 56. Piet Schilperoort 57. Bruggeling 58. Speetjens 59. kapelaan Burghout 60. De Hollander 61. Van Wijk (postbode) 62. Lansberg 63. Van Luin 64. Kees Brok 65. De Groot 66. V.d. Sman 67. Bentvelzen (woonde aan de Van Vredenburchweg.) (Foto: Frans Holtkamp)

71 Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk 1 Jaap Nieuwmans Op 13 juni 1919 werd de Woningbouwvereeniging Sint Bonifacius, onderafdeling van den Nederlandschen Roomsch Katholieken Volksbond St. Willibrordus, afdeeling Rijswijk Zuid-Holland opgericht. Die r.-k. Volksbond, zeven jaar eerder in het leven geroepen, had tal van leden die op alle mogelijke manieren actief waren in Rijswijk. Zo óók in de woningbouwvereniging St. Bonifacius die in 1921/1922 het eerste complex huizen realiseerde in de Willem Marisstraat. 2 Daar werd ik op 6 juni 1922 op nummer 5 geboren. In dit artikel beschrijf ik waar ik zoal gewoond heb, maar ik ga vooral in op mijn kinderjaren in de Willem Marisstraat. HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l69l In het linkerhuis, nummer 5, ben ik geboren. (Foto: Frans Holtkamp) Katholieke organisaties Ton Brok is met mij opgegroeid in de Willem Marisstraat. 3 In 1994, toen St. Bonifacius met Arbeidersbelang fuseerde en daar de nieuwe woningcorporatie Rijswijk Wonen uit voortkwam -veel huurders namen de corporatie haar stichtingsvorm niet in dank af- heb ik met hem een tekst geschreven voor het boekje 82 jaar St. Bonifacius in boekvorm. Daar kan ik nu het een en ander aan ontlenen. Mijn geheugen is nog goed. Daar kan ik ook veel uit putten.

72 HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l70l Het bestuur van de woningbouwvereniging St. Bonifacius bij het 35-jarig bestaan in 1954, als onderafdeling van de Nederlandsche R.K. Volksbond afdeling Rijswijk in 1919 opgericht. De namen van de leden zijn van links naar rechts: Jaap Verroen, Van Limbergen, Posthuma (penningmeester), Henk Kloor, Leen Simonis (die na mijn vader voorzitter werd), Zwang, Vervoorn (secretaris), Job Nieuwmans (mijn vader), Jeunhomme en, als enige niet-katholiek, Veldkamp. St. Bonifacius is in 1994 gefuseerd met Arbeidersbelang en uit die fusie is Stichting Woningcorporatie Rijswijk Wonen voortgekomen (2001). (Foto: Jaap Nieuwmans) Verschillende bestuursleden van St. Bonifacius heb ik gekend. Ik kan me voorzitter Wiedenhoff nog goed herinneren. Hij was een nette man, zeker voor een timmerman, die ontzag inboezemde. Hetzelfde gold voor secretaris Van Leeuwen. Ik vond hem streng. Ton Brok herinnerde zich die secretaris als huisbaas Van Leeuwen. Wij noemden hem huisbaas, omdat hij in de Willem Marisstraat de huur ophaalde. Broks vader was een enthousiast lid van de vakbond Den Nederlandschen Roomsch Katholieken Volksbond St. Willibrordus. Brok: De Volksbond organiseerde van alles en nog wat. Zo had je Herwonnen Levenkracht voor bejaarden en Hulpbetoon. Je had Kruisvaart en Jonge Wacht. Ook was er een toneelvereniging en werd er aan de Stille Omgang meegedaan. We hadden trouwens bij alle onderafdelingen, dus ook bij de woningbouwvereniging, een geestelijk adviseur, pastoor Van Buchem. Het Bonifatiuspatronaat was bedoeld voor de opvang van de jongere jeugd. Maar er moest ook iets voor de oudere jeugd worden gedaan. Daarom richtte pastoor Van Buchem voor jongens in de leeftijd van 17 tot 25 jaar de Sint-Jozefgezellen op. Dat werd een succes. Ook ik werd lid van de Sint-Jozefgezellen, die godsdienstzin, arbeidzaamheid, eensgezindheid en vrolijkheid hoog in het vaandel hadden staan. s Zomers was pastoor van Buchem overigens vaak te vinden bij de omheining van zwembad De Put, waar gemengd werd gezwommen, om te zien of er roomskatholieke jongeren aanwezig waren. Als Van Buchem je daar signaleerde, werd je je lidmaatschap van de Sint-Jozefgezellen meteen afgenomen. De autoritaire pastoor moest ook weinig hebben van samenwerking met andersdenkenden. Samen met de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP) iets organiseren voor alle Rijswijkse arbeiders? Daar kon absoluut geen sprake van zijn.

73 Willem Marisstraat: één grote familie Voor de Tweede Wereldoorlog woonden er in de Willem Marisstraat op een gegeven moment 212 kinderen. De pastoor kwam drie à vier keer per jaar langs en vroeg dan: Zeg, is er nog niets bij jullie? Met al die kinderen waren we toen één Foto uit 1923 van kinderen uit de Willem Marisstraat. Van links naar rechts: Doortje Sman, Klaas Dekker, Adri den Hertog, Jan Knijnenburg, Truus Kort, Marie Bosch, Berta Peet, Truus v.d. Akker, onbekend, Antoon van Leeuwen, Hen Bosch, Wildenberg, onbekend, Wil Noort, onbekend, Antoon van Rijn, onbekend, onbekend. (Foto: Jaap Nieuwmans) HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l71l Kinderen uit de Willem Marisstraat op de foto voor de tuin van de familie Wiedenhoff, die op de hoek Rembrandtkade-Willem Marisstraat woonde, in Op de bovenste rij van links naar rechts: Phil Grotenboers, Doortje Bisschops, Lenie Sman, Sjaan Snieder, Piet Wiedenhoff, Klaas Dekker, Toos van Leeuwen, Alie Peet, Marie Witteman, Geertje van Leeuwen en Cor Sman. Middelste rij: Jan Dekker (in de trekkar), Wim Bosch, Wim van Noort, Adri de Hartog, Doortje Sman, Toos Witteman, Truus Peet, Sjaantje van Rijn, Catrien Peet en Lenie Wiedenhoff. Onderste rij (zittend): Jaap Nieuwmans, Jan Knijnenburg, Rina Knijnenburg, Jaap de Hartogh, Alie Witteman, Hen Bosch, Jan Wiedenhoff en Wil Wiedenhoff. (Foto: Jaap Nieuwmans)

74 HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk Kinderen uit de Willem Marisstraat op de foto voor het huis van de familie Koekoek op nummer 3 in Op de bovenste rij van links naar rechts: Lenie Wiedenhoff, Cor van Rijn, Phil Grootenboers, Thea van Rijn, Lenie Sman, Marie Severins, Corrie Bosch, Doortje Sman, Piet Severins, Toon Kort, Truus Kort en Truus Peet. Op de tweede rij: Wil Wiedenhoff, Riet Nieuwmans, Sjaan van Rijn, Toos Witteman, Mien Bosch, Mien v.d. Velde, Annie Bosch, Truus Severins, Hannus Kraan, Jan Severins (knielend) en Ben Witteman (knielend). Helemaal vooraan (knielend): Jaap Nieuwmans en Jan Wiedenhoff. (Foto: Jaap Nieuwmans) grote familie. Brok: Het was een echt sociaal gebeuren. De deuren stonden de hele dag open. Zo gemoedelijk was het. Je had toen nog dat sociale, dat je op elkaar lette. Dat iemand twee dagen dood zou liggen, wat tegenwoordig heel gewoon is, zou toen onbestaanbaar geweest zijn. In het weiland van boer Van der Voort De Willem Marisstraat, die aan de rand van Rijswijk lag, was voor de oorlog afgesloten door een hek. Daarachter lag het land van boer Van der Voort, waar onbekommerd kon worden gespeeld. Er werd gevoetbald, gevliegerd en gekampeerd. l72l Vóór de jongen achteraan met de beide handen in de zij zit, gekleed in een pullover, een jongen op zijn knieën. Dat ben ik. (Foto: Jaap Nieuwmans)

75 Brok: De jeugd tot twaalf jaar kwam eigenlijk de straat niet uit. We kwamen niet verder dan het Kerkplein en het begin van de Herenstraat, waar je boodschappen moest doen. Toen het hek achter in de Willem Marisstraat weg was, werd het weiland van Van der Voort echt onze speeltuin. Het liep vanaf de Ruysdaelkade via de Jozef Israëlslaan naar de Kleiweg met als enige versiering het stratenplan voor de toekomstige bebouwing. Wij kampeerden daar van s morgens vroeg totdat het bedtijd was. Eenieder bracht wat te eten mee van thuis. De meisjes smeerden brood en belegden het. Er werd koffie gezet en de jongens zorgden voor het kampvuur. De ouders hielden om beurten een oogje in het zeil, vooral als er voor de avond warm eten klaargemaakt werd. Er werden spelletjes gedaan met de meisjes en de jongens gingen voetballen naast de camping. Dat alles gebeurde in de grote vakantie van school. Als het regende wat niet veel voorkwam bleven we binnen. Zo speelden de jonge kinderen van de Willem Marisstraat met veel plezier en zonder telefoontjes, laptops en sms jes. Je kon er vanwege de ruimte ook vliegeren, zowel met de gewone vlieger een zogenaamde boog als met de brommer. De brommer was een vierkante vlieger met aan de bovenkant een gedeelte dat dubbel beplakt was met vliegerpapier. Als de vlieger opgelaten werd, ging die geplakte reep in de wind trillen en dan resoneerde de hele vlieger. Dat gaf een brommend geluid. Ik maakte deze vliegers voor mezelf en ook voor anderen. Op een gegeven moment heb ik in het midden van het span een batterij geplaatst en lampjes op de punten. Ik ging hier mee vliegeren in het donker. Spannend: een brommer met lichtjes aan de hemel, hoe zou dat uitpakken? De politie kwam poolshoogte nemen en toen was de ruimtevaart ontdekt! Wij mochten gewoon doorgaan, maar niet zo hoog vanwege het vliegveld Ypenburg. Dat waren nog eens leuke dingen voor de mens! Ik kan me ook nog herinneren, dat we Van der Voort hielpen met hooitrappen. Dan moesten we op de wagen klimmen en het hooi aanstampen. Na afloop kreeg je van dat lekkere boereneten: zoete melk en tarwebrood met spek. De boer gaf ook fruit mee voor thuis. Brok: In de jaren dertig hadden de ouders zorgen, maar de kinderen niet. Inderdaad, we hebben een vreselijk leuke jeugd gehad. Crisisjaren Mijn vader werd in de crisisjaren werkloos, een korte tijd maar. Dat heeft een onuitwisbare indruk op mij gemaakt. Je moest toen naar het crisiscomité voor een blik gehakt en wat goedkope boter. Fietsen hadden een belastingplaatje en als je werkloos was, zat er een gat in. Mijn vader moest drie keer per dag stempelen. Dat duurde gelukkig niet zo lang. Later kwam hij bij de werkverschaffing. Hij heeft toen de Rijswijkse havens met de schop mee helpen graven. In de jaren dertig werden de mensen en dan bedoel ik niet alleen de werklozen óók door het armenbestuur van de kerk geholpen. HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l73l In de crisisjaren waren de huren een probleem. Om leegstand te voorkomen was St. Bonifacius, zoals zoveel Nederlandse woningbouwverenigingen, genoodzaakt de huren te verlagen. Ze werden met terugwerkende kracht van ƒ6,50 naar ƒ5,20 verlaagd. Daardoor hadden we opeens geld om van alles en nog wat te kopen. Mijn moeder maakte overgordijnen, er werd een radio gekocht, een haard aangeschaft en we gingen van dat geld zelfs dagjes uit. In november 1936 vroeg de gemeentesecretaris van Rijswijk aan het Hoofd der Afdeling Volkshuisvesting van het Departement van Sociale Zaken een extra bijdrage uit s Rijks kas. Het bestuur der woningbouwvereeniging St. Bonifacius

76 HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l74l De Willem Marisstraat in de jaren 60. Hier heeft de woningbouwvereniging St. Bonifacius haar eerste complex woningen gebouwd in 1920/1921. Zichtbaar is de rij met de oneven nummers. Op nummer 5, vlakbij de donkere auto links, ben ik op 6 juni 1922 geboren. (Foto: Jaap Nieuwmans) alhier heeft ons verzocht te willen bevorderen, dat wordt goedgevonden, dat de huurders het emolument vrij gebruik van water wordt verleend. Het werd goedgevonden. De huur van ƒ5,20 werd nog eens met ƒ0,45 verlaagd. Oorlogsjaren Vlak voor de Tweede Wereldoorlog ging het economisch weer wat beter. Vandaar dat St. Bonifacius begin 1940 besloot haar woningen op te knappen: Het opnieuw schilderen van het buitenverfwerk van 36 woonhuizen en de daarbij behoorende tuinhekken, afrasteringen, twee brandstofhokken, enz. In de Tweede Wereldoorlog leidde St. Bonifacius een slapend bestaan. Dat er in het nabij gelegen Rijswijkse Bos V2 s werden gelanceerd, had in de Willem Marisstraat geen oorlogsschade tot gevolg. Op 13 december 1945 werd een nieuw bestuur gekozen. Mijn vader werd voorzitter, Van Schendel werd secretaris en Verroen penningmeester. Door de oorlog waren bouwmaterialen zeer schaars geworden. Daarom werd er door het nieuwe bestuur voorlopig niet aan het bouwen van woningen gedacht. Maar in 1953 werd onder zijn voorzitterschap dan toch een flat met 48 woningen aan de Mauvelaan gerealiseerd. Leveranciers Er kwamen veel leveranciers in de Willem Marisstraat, zoals de bakkers Zweekhorst, De Groot en Olgers, de groenteboeren Boone en Wubben, de melkboeren Borsboom, Hauser en Buitelaar, de kolenboeren Gordijn en Van der Horst. De laatste bracht, in de vroege morgen, ook warm water voor de was, in tonnetjes op een speciale lange handwagen. Verder zand-, zeep- en sodaventer Verkaart, schillenboer Van der Ploeg, een lorrenboer, scharensliep en een koper- en blikslager voor de reparatie van potten en pannen. Willem van der Peet, handelaar in gedestilleerd, bracht waar nodig blokken ijs voor de koeling. Janus de Lange, de schoenmaker, kwam met de transportfiets wij noemden het de mandenfiets de gerepareerde of gemaakte schoenen thuis brengen, zonder bonnetje of merk, want hij wist precies van wie de schoenen waren. Zo kwam ook

77 Zo ziet de Willem Marisstraat er in 2014 uit. De fotograaf heeft dezelfde plek ingenomen als de maker van de foto uit de jaren 60. (Foto: Frans Holtkamp) Jaap Weesie, de boordenwasser, in de Willem Marisstraat. Hier hoort nog een uitleg bij: vroeger droegen veel mannen of jongens overhemden met losse boorden. Deze boorden moesten apart gewassen en gestreken worden en dat deed Jaap Weesie. Hij bracht die boorden dan netjes opgerold en gestreken op de mandfiets naar zijn klanten en dat ging op dezelfde manier als met de schoenen van Janus de Lange. En dan niet te vergeten: ijsventer De Ruiter met ijsjes van drie en vijf cent in een tonnetje van gebakken deeg. Bij de ijsjes van vijf cent kreeg je in een kuiltje limonadesiroop. In de kersttijd kwam er een man met hazen- en konijnenvellen, want er werd in die tijd nog wel een en ander geslacht. De bakker, groenteboer of melkboer trof ook wel eens mensen niet thuis, maar dat was geen bezwaar. Voor de deur stonden de lege flessen en lag het boodschappenbriefje met het geld en dit alles werd netjes afgehandeld. Er waren ook leveranciers die een sleutel hadden, een zogenaamde loper, en daarmee naar binnen konden. Als de mensen thuiskwamen stonden de boodschappen netjes in de gang of op het gaskastje. Zo was het dus in de jaren twintig en daarna in de Willem Marisstraat. HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l75l Het wonen na de Willem Marisstraat Tot mijn huwelijk heb ik in de Willem Marisstraat gewoond. Op 3 oktober 1949 trouwde ik met Beppie Huygens. We gingen inwonen aan de Van Vredenburchweg op nummer 72A. Het was er niet zo prettig. Dat heeft vier jaar geduurd, van 1949 tot 1 september Daarna kwamen we in een nieuwbouwflat, tweehoog: Mauvelaan 29. Dat wij die flat aangeboden kregen door St. Bonifacius kwam zo: mijn vader zat voor de oorlog in het bestuur van Op 10 juni 1953 wees de gemeente Rijswijk mij een nieuwbouwwoning toe op het adres Mauvelaan 29. (Foto: Frans Holtkamp)

78 Onder het voorzitterschap van mijn vader Job Nieuwmans heeft woningbouwvereniging St. Bonifacius na de Tweede Wereldoorlog een plan ontwikkeld voor 48 woningen aan de Mauvelaan. Deze eerste naoorlogse nieuwbouw werd in 1953 gerealiseerd. (Foto: Frans Holtkamp) HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l76l die woningbouwvereniging en ik was toen achttien jaar. Of ik lid wilde worden. Ik zei: Pa, ik heb nog geen meisje en of ik ga trouwen weet ik ook nog niet. Mijn vader antwoordde: Voor ƒ2,50 per jaar laat jij je toch niet kennen? Zeker niet, antwoordde ik. Zo werd ik lid. Vandaar dat ik het huis aan de Mauvelaan aangeboden heb gekregen. Wij hebben er 47 jaar gewoond. Maar 32 treden en een opstapje werden voor Beppie teveel. Met een attest van de dokter konden we een nieuwe woning krijgen. Zo zijn we op 1 juli 2000 verhuisd naar Generaal Berenschotlaan 14F210. Een heerlijk en groot huis: wat wij aan de Mauvelaan aan meubilair in twee kamers hadden staan, kon hier in één kamer. Helaas heeft Beppie hier niet lang gewoond. Ze is opgenomen geweest in Sint Joris in Delft en hier in Westhoff. Op 13 oktober 2011 is ze overleden. Ik ben inmiddels in de 90 en woon nog steeds op dit laatste adres. Ik doe mijn huishouden zelf en heb het hier zeer naar mijn zin. Noten 1 Ik heb aan dit artikel heel wat foto s toegevoegd met personen. Veel namen kon ik mij nog herinneren. Ik heb ook met mensen gesproken om de goede namen bij de goede foto s te krijgen. Maar er kunnen best nog fouten in zitten. Mocht u die ontdekken, wilt u dat dan aan mij of aan de redactie van het Jaarboek doorgeven? Jaap Nieuwmans. 2 Ik heb een namenlijst samengesteld van bewoners die in de Willem Marisstraat gewoond hebben vanaf het begin (februari 1921) tot en met het jaar Van dit zogenaamde Complex 1 van woningbouwvereniging St. Bonifacius lagen vier woningen aan de Rembrandtkade, waarvan twee nú tot het Ruysdaelplein behoren. Wie wil kan die lijst bij mij thuis komen inzien. 3 Ton Brok is inmiddels overleden. De gevelsteen boven het eerste en laatste portiek van de gehele rij huizen met oneven nummers aan de Mauvelaan toont het logo van de Nederlandsche R.K. Volksbond St. Willibrordus waar woningbouwvereniging St. Bonifacius een onderafdeling van was. (Foto: Frans Holtkamp)

79 HVR Jaarboek 2014 l Meer dan 90 jaar wonen in Rijswijk l77l Leverancier van Indische kruiden en gerechten

80 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l78l Voorkant van het Rapport. Foto: Frans Holtkamp

81 Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed 1 Frans Holtkamp Een oud-collega van mij uit het onderwijs, Mi-Tê van Noort-Goeijenbier uit Poeldijk, is in het bezit van een zeldzaam, in linnen gebonden boekje, met in goud opgedrukte letters uit 1931: Het Westland, RAPPORT over de verbetering van den VERKEERSWEG n o. 13 Ryswyk-Hoek v.holland met een zijtak naar Delft in het vervolg van dit artikel kortweg Rapport genoemd van Provinciale Waterstaat in Zuid-Holland. 2 Verkeersweg 13 liep van de Hoornbrug tot aan Hoek van Holland. In Rijswijk hoorden de Sir Winston Churchilllaan ( Kleiweg ), Schaapweg (rond 1930 Schaapsweg en in 1712 door Kruikius Schilp Wegh genoemd) en de Sammersweg ( Zandweg ) daartoe. 3 De grootvader van Mi-Tê, de heer J.A. Goeijenbier, was er als taxateur bij betrokken. De weg moest rond 1930 niet alleen verbeterd, maar ook verbreed worden en dus moesten stukken grond en andere objecten langs de weg getaxeerd en aangekocht worden. De eigenares van het Rapport stelt momenteel een tentoonstelling samen over Verkeersweg 13. Vorig jaar, tijdens de Open Atelierroute door het Westland op 25 en 26 mei 2013, heeft zij haar eigen atelier voor het bezichtigen van het eerste deel van deze groei-expositie opengesteld. Tijdens de Wateringse Open Atelierroute op 6 en 7 september 2014 en de Open Monumentendagen op 13 en 14 september heeft zij geëxposeerd in Sonnehoeck, een historische druivenkwekerij aan de Hollewatering in Kwintsheul. De nadruk kwam er te liggen op het Poeldijkse en Wateringse gedeelte van Verkeersweg 13. In 2015 wil ze exposeren in Rijswijk, waarbij het Rijswijkse deel van deze weg voor het voetlicht zal worden gebracht. HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l79l Achter in het Rapport (zie verder in het artikel) bevindt zich deze kaart van héél het tracé van de te verbreden en te verbeteren Verkeersweg 13. De diverse fasen van het vernieuwingsproject worden met bolletjes, streepjes en plusjes aangegeven. Het meeste werk wordt verzet in de jaren Foto: Frans Holtkamp

82 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed Buiten bovenvermeld exemplaar van het Rapport zijn er tot op heden nog twee boven water gekomen, maar in ieder geval niet in het archief van de Provinciale Waterstaat Zuid-Holland, want dit is bij het bombardement van het Bezuidenhout in Den Haag op 3 maart 1945 verloren gegaan. Waterstaat kende in die tijd districtskantoren. 4 Het kantoor voor de regio Westland was op dat moment gevestigd in Rijswijk (Kleiweg 27). Stukken van dat kantoor zijn wél bewaard gebleven. Een gedeelte daarvan bevindt zich nu in het Nationaal Archief. Dit artikel vertelt de geschiedenis van de verbetering en verbreding van Verkeersweg 13 en richt zich daarbij vooral op het Rijswijkse deel. Naast het Rapport zullen archiefstukken en oude atlassen tot bron dienen. Maar eerst verkennen we de toestand van de Kleiweg vóór die verbreding en verbetering. Het districtskantoor voor de regio Westland van Provinciale Waterstaat Zuid-Holland bevond zich op het adres Kleiweg 27. Vooralsnog is onbekend wanneer dit huis is afgebroken. Fotograaf onbekend Landelijk, leeg en weids In Rijswijk in oude ansichten deel 1 toont foto 100 de Kleiweg als een idyllische landweg met bomen aan weerszijden. 5 Er zijn houten elektriciteitspalen te zien. De weg is mogelijk met schelpen verhard. Op het paardenpad het zou ook een voetpad kunnen zijn in het midden staat een dame in het zwart. l80l Kleiweg rond 1900 gezien naar het westen. De fotograaf stond waarschijnlijk dicht bij de Thierensbrug. Uitgave Meeussen

83 Aanleg duiker Jaag-in-Molensloot rond Fotograaf onbekend In tegenstelling tot de Zandweg, nú de Van Vredenburchweg, die op een oude strandwal ligt en waarvan de ondergrond uit zand bestaat, ligt deze polderweg op de kaart van het Hoogheemraadschap van Delfland door Kruikius uit 1712 zowel Vliet Wegh als Kley Wegh genoemd op de klei. Aan beide zijden bevonden zich vrijwel uitsluitend weilanden en akkers met verspreid liggende boerderijen. Wie over de Kleiweg liep, had zowel naar links als naar rechts een weids uitzicht. Op kaart 459 van de Grote Historische topografische Atlas Zuid-Holland is dat duidelijk te zien. 6 Opvallend waren de talloze poldersloten. Deze liepen in een strak evenwijdig patroon van noordwest naar zuidoost, van de hogere strandwal af naar omlaag, mondden uit in de bermsloot aan de noordkant van de Kleiweg Kruikius spreekt van Noord Waertse Vliet en vanaf de Zuyd Waertse Vliet liepen ze in dezelfde richting verder en waterden via de Spieringswetering af op het buitenwater. Enkele wat grotere sloten kruisten de Kleiweg en waren overbrugd. In de woorden van Kruikius: de Schaepen Wey Heul was de brug over de Schaepen Wey Molen Sloot, de Ockenburger Heul de brug over de Ockenburger Molen Sloot beide sloten kruisten wat nú het stukje Sir Winston Churchilllaan is tussen de Dr. H.J. van Mooklaan en de Prinses Beatrixlaan en Jaegh in Heul was de brug over de Jaegh in Molen Sloot. Die laatste kruiste de Kleiweg waar zich nu het gebouw van KIWA bevindt. De vierde brug die Kruikius noemt, de Steen Plaets Heul deze lag vlak bij wat later de Thierensbrug is gaan heten blijkt aan het begin van de twintigste eeuw al vervangen te zijn door een duiker. 8 Alle bruggen waren van hout, zeker wat betreft het brugdek en de -leuningen. Mogelijk waren de bruggenhoofden van metselwerk. De drie door Kruikius genoemde heulen en uiteraard de Sammers- en Thierensburg zijn er nog als de Kleiweg eind jaren twintig verbreed en vernieuwd wordt. HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l81l

84 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed Kleiweg in oostelijke richting gefotografeerd vanaf een plek dicht bij de Jaag-in-Molensloot Fotograaf onbekend l82l Sir Winston Churchilllaan in 2014 vanaf dezelfde plek gefotografeerd Foto: Frans Holtkamp Wegen met gebreken De Kleiweg werd in de eerste helft van de twintigste eeuw een steeds belangrijker verbindingsweg voor het Westland. De producten van de akkerbouw en veeteelt van deze streek kwamen terecht op de markten van onder meer Delft, Den Haag en Rotterdam. De Kleiweg begon bij de Hoornbrug en aan het eind vertakte hij zich: de éne tak liep rechtdoor naar Naaldwijk via Wateringen en Kwintsheul en de ándere tak volgde de Schaapweg, Sammersweg, Noordweg en ging lángs de bebouwde kom van Wateringen via Poeldijk en Monster naar Hoek van Holland. De Kleiweg en laatstgenoemde tak tezamen werden Verkeersweg 13 genoemd.

85 Anders dan de Delftweg en de Haagweg die waren vóór 1800 al bestraat werden genoemde wegen in de eerste helft van de negentiende eeuw nauwelijks verhard en was er voortdurend achterstallig onderhoud. 9 Ook al waren schuiten een belangrijker vervoermiddel, de Westlandse én Rijswijkse tuinbouw- en boerenbedrijven die hun producten met paardenwagen naar de markt wilden brengen, hadden er veel hinder van. Een getuigenis van de slechte toestand van de Kleiweg vinden we in het Rijswijkse deel van de kadastrale atlas van Zuid-Holland van Bijlage 3 vermeldt onder andere: De groote straatweg [A, auteur] van Rotterdam naar s Gravenhage doorloopt de Gemeente van het Zuid-Oosten naar het Noorden, terwijl eene straatweg [B, auteur] haar begin nemende bij de grenzen der Gemeente Wateringen langs de Kom der Gemeente Rijswijk met eerstgenoemde groote weg in verband staat; eindelijk wordt in deze Gemeente eene Buurtweg [C, auteur] gevonden, lopende van het Westen naar het Oosten, welke bij regenachtig Weder in geene bruikbare staat is. Het ligt voor de hand dat met straatweg [B] de Van Vredenburchweg wordt bedoeld, met Buurtweg [C] de Kleiweg. De eerste ligt op zand, de tweede op klei. Op foto s van begin 1900 is te zien, dat de Van Vredenburchweg, zeker in de dorpskom, in de gehele breedte bestraat was, terwijl de Kleiweg slechts een smal voet- of paardenpad had. In 1835 was de toestand van de Kleiweg zó slecht, dat vier Westlandse gemeenten het Rapport noemt die gemeenten niet met name en het is ook niet duidelijk of Rijswijk ertoe gerekend wordt de handen ineen sloegen en een Commissie van beheer over eenige verbeterde wegen in het Westland oprichtten. Bij Koninklijk Besluit van 4 mei 1837 werd vergunning verleend tot tolheffing en om de wegen... door bepuining, beschulping, bestrating of bekoolassching te brengen in volkomen rijdbaren staat. Er kwamen drie tollen, twee in het Westland en één op de hoek Kleiweg-Lange Kleiweg. Laatstgenoemde begon op 2 september 1839 met de tolheffing. Na verbetering werden de wegen onderhouden met schelpen. Later kwam er grind voor in de plaats. Verschillende weggedeelten werden bestraat met waalklinkers, andere werden van een middenpad voorzien. 11 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l83l Hoewel de tollen steeds meer opleverden, was de opbrengst verre van toereikend voor het onderhoud van de weg: de betrokken gemeenten moesten steeds dieper in de buidel tasten. Maar ook dát was niet genoeg: rond 1920 was de toestand van de weg weer ongeveer zoals bij het in het leven roepen van de Commissie 85 jaar daarvoor. Inmiddels was de auto in opkomst en nam het gebruik van de fiets als vervoermiddel toe. Bij auto mag ook aan zwaardere voertuigen gedacht worden: het Wateringse bus- en touringcarbedrijf VIOS, bijvoorbeeld, onderhield vanaf het begin van de jaren twintig een lijndienst naar Rijswijk. Om belangrijke verbindingswegen bij de tijd te brengen waren provinciale wegenplannen in voorbereiding: de weg van Rijswijk en Delft naar Hoek van Holland niet de tak

86 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed via Wateringen en Kwintsheul naar Naaldwijk was in het Provinciaal Wegenplan van 1922 opgenomen. Het schreef een vijf meter brede verharding en bermen van een meter ter weerszijden voor. Bedoeld tracé begon dus in Rijswijk en eindigde bij de Noordlandsche Dijk in Hoek van Holland. Volgens het Rapport was het 18,731 km lang. Op 9 augustus 1926 kwamen de weggedeelten die bij de verschillende gemeenten in onderhoud waren, in beheer bij de provincie Zuid-Holland en op 1 januari 1927 volgden de gedeelten die onder de Commissie vielen. Op dezelfde datum werd de Commissie opgeheven en hielden de tollen op te bestaan. Het tolhuisje op de hoek Kleiweg-Lange Kleiweg werd afgebroken. Het onderhoud van de door de provincie overgenomen weggedeelten werd tot aan de verbetering rond 1930 op de oude voet voortgezet: op gedeelten met steenslag kwam, zo nodig, nieuwe steenslag, maar ook grind en klei. 12 Bestrate gedeelten werden eventueel herbestraat. Het Rapport schrijft: In den winter waren de steenslagwegen één modderpoel en vol gaten, in den zomer waren stofwolken en de scherpe steenstukken oorzaak van veler ergernis en schade. Werkelijk goed waren deze wegen slechts zeer korte gedeelten van het jaar. In de voorbereidingsfase van het verbeterings- en verbredingstraject van Verkeersweg 13 werd er veel getekend, onder andere met het oog op de noodzakelijke onteigeningen. l84l Laatste gedeelte van Verkeersweg 13 in de gemeente Rijswijk, hier Lange Noordweg genoemd (daarvóór Zandweg en nú Sammersweg geheten). Foto: Frans Holtkamp Gedeelte van de Kleiweg ter hoogte van de Lange Kleiweg en de spoorwegovergang. Foto: Frans Holtkamp

87 Detail van de werkkaart uit het Rapport, met name het gedeelte bij de Hoornbrug. Foto: Frans Holtkamp Detail van de werkkaart uit het Rapport. Er is nu nog meer ingezoomd op het gedeelte bij de Hoornbrug. Foto: Frans Holtkamp In het Nationaal Archief (NA) zijn, wat Rijswijk betreft, vier met de hand genummerde voorlopige kaarten of schetsen van vóór 1924 bewaard gebleven: Blad No 1 brengt de Kleiweg in kaart, Blad No 1a de Lange Kleiweg en Blad No 2 dat is dubbel aanwezig toont het laatste stukje Kleiweg vóór de Schaapsweg, de Schaapsweg en de Zandweg. Deze schetsen zijn uiteindelijk samengevoegd tot twee officiële kaarten. HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed De kaarten 1 en 2 vormen het totaaloverzicht van het Rijswijkse deel van Verkeersweg 13. De kaarten 3, 4 enzovoort betreffen het gedeelte van de weg in Westland. Foto: Frans Holtkamp l85l Blijkens een kleine aantekening in de rechter benedenhoek waren de originele kaarten al in oktober 1924 voltooid en lagen ze bij het Kadaster in Den Haag, maar werden kopieën ervan pas drie jaar later als volgt geauthentiseerd: Voor extract conform De boekhouder v/h Kadaster (handtekening van C.G. Richel) Afgegeven door mij, Bewaarder der Hypotheken en van het Kadaster te s Gravenhage den... April 1927 (handtekening van Van Konijnenburg)

88 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l86l Alle werkkaarten zijn op dezelfde manier ondertekend. Foto: Frans Holtkamp De kaarten, die met de hand ingevuld zijn, bevatten een schat aan informatie. Ze zijn bezaaid met rood omcirkelde nummers. Die geven heel precies aan wat allemaal onteigend moet worden. Ze corresponderen met de nummers op de bijbehorende Lijst van Te onteigenen perceelen Gemeente Rijswijk. Perceel is alles wat ruimte inneemt: het gedeelte van de Kleiweg dat in eigendom is van de gemeente Rijswijk, een stuk straat van woningbouwvereniging Volksbelang vermoedelijk de Abeelstraat maar ook een toegangspad of inrit bij een huis of een laan naar een boerderij. Verder moest vele keren een stukje weiland, enkele vierkante meters hakhout, water of watering onteigend worden. Water is bijvoorbeeld het stukje Rijswijkse Vaart langs de Kleiweg tot aan de Thierensbrug en met watering wordt elke sloot bedoeld die haaks op de Kleiweg staat. Soms wordt een perceel omschreven met de woorden huis, kassen, schuren en tuin, zoals bijvoorbeeld bij Johannes Wubben die in de kolom Beroep aangeduid wordt als tuinder of moet Jacob Maan Jans zn hij is bouwman ofwel boer een deel van zijn huis, schuur, weiland, hok en tuin afstaan. Bij elk perceel dat voor onteigening in aanmerking komt, staat de naam van de eigenaar vermeld, de grootte in are en centiare van het totale perceel én de grootte van het deel ervan dat onteigend moet worden, want er wordt uiteraard niet méér onteigend dan voor de verbreding van de weg nodig is. Het is opvallend hoeveel percelen in eigendom zijn van blauw bloed. Hermance Aleida barones du Tour van Bellinchave, bijvoorbeeld, wordt genoemd in verband met een watering. Zo ook Willem Anne baron van Pallandt. De jonkvrouwen Maria Jacoba Hendrika Repelaer en Hendrika Françoise Alida Repelaer hebben op verschillende plekken langs Verkeersweg 13 weiland en moeten voor een gedeelte daarvan worden onteigend.

89 Langs de Schaapsweg, aan de westzijde, blijkt al het bouwland van jonkheer Hendrik Frederik Lodewijk Carel Kasper Melchior Balthasar van Vredenburch te zijn. Daarop aansluitend ligt in de bocht naar de Zandweg, op de kaart inmiddels Lange Noordweg genoemd, weiland van jonkvrouwe Johanna Jacoba douarière Hooft Graafland en jonkheer Johan Willem van Vredenburch. Aan de overzijde van de Lange Noordweg nu bevindt zich daar verpleeghuis Waterhof ligt weiland van jonkheer dr. Carel Gerard Willem Frederik van Vredenburch, die gezant te Brussel is. De meeste jonkheren, jonkvrouwen, baronnen en baronessen wonen niet te Rijswijk. Dat geldt overigens ook voor heel wat niet-adellijke eigenaren. Op 1 maart 1927 kregen de heren J.A. Goeijenbier, kweker te Poeldijk, en L.M. Franke, gemeente-architect van Monster, de opdracht om de benodigde terreingedeelten voor het verbreden van de weg te taxeren en voorlopig aan te kopen. Uiteindelijk passeerden in totaal 185 koopakten bij de notaris met een totale waarde van ƒ en sprak de Arrondissementsrechtbank in Den Haag twaalf onteigeningen uit, de meeste niet door minnelijke schikking maar op formele gronden, met een totale waarde van ongeveer ƒ Een stukje Kleiweg en de Lange Kleiweg vallen af In de aanloopfase wordt de Lange Kleiweg, voor het Westland een belangrijke verbindingsweg met Delft, nog wél getekend op werkkaarten of schetsen, maar ontbreekt hij op de definitieve kaart en wordt uiteindelijk niet op dezelfde manier aangepakt als Verkeersweg 13. Over de reden daarvoor geven de archiefstukken geen uitsluitsel. Het Rapport vertelt er slechts het volgende over: Op den Langen Kleiweg, welke tengevolge van andere plannen ook heden nog niet is verbeterd en voor welks verbetering zelfs thans nog geen plannen bestaan, was het onderhoud op bovenvermelde wijze absoluut niet meer voldoende. In 1930 is deze weg voor het eerst geteerd, welke oppervlaktebehandeling sinds dien eenige keeren is herhaald, met gevolg dat de weg zeer goed berijdbaar en stofvrij is: wordt deze behandeling telkenjare herhaald, dan blijft deze ongeveer 2.4 K.M. lange en 4.50 M. breede weg ook goed berijdbaar, evenwel... te smal. Het eerste deel van de Kleiweg, dat van de Hoornbrug tot de Thierensbrug, werd in 1930 weer in beheer en onderhoud van de gemeente Rijswijk gegeven, vanwege de bouwplannen langs dat gedeelte van de weg. HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l87l Uitvoering van het Project Bij de verbetering van Verkeersweg 13 werd zoveel mogelijk het oude tracé gevolgd. Dit was doorgaans maar zo n drie à vier meter breed. Het nieuwe Provinciaal Wegenplan van 1927 schreef een breedte van 4,80 meter voor en bepaalde ook dat er een rijwielpad moest komen van 1.20 m breed, voor die tijd een nieuwe voorziening. Uiteindelijk werd er een weg van zes meter breed met een losliggend fietspad van 2,40 meter gerealiseerd. Het Rapport vermeldt niet waarom. Vermoedelijk heeft Defensie hier invloed op uitgeoefend. Verkeersweg 13 liep immers om de

90 dorpskernen heen en leidde naar het in militair opzicht strategisch belangrijke Hoek van Holland. Mogelijk is dat van doorslaggevend belang geweest. De verbreding betekende bovendien, dat tal van bochten in de weg werden weggewerkt. HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed Uiteindelijk kwam er een asfaltlaag, ingeklemd tussen banden van gewapend beton, met een stevige twintig cm dikke natuurstenen laag. 15 Hier en daar kwam bestrating, zoals in de dorpskom van Poeldijk. Het rijwielpad werd verhard met basaltine tegels van 5 cm dik. 16 Om te voorkomen dat buizen voor water en gas en kabels voorgoed onder de asfaltlaag zouden verdwijnen, werden deze, waar nodig, omgelegd. Palen voor de bovengrondse netten van telefoon, telegraaf en elektriciteit die de verbreding in de weg stonden, werden verplaatst. Maar ook veel oude bomen langs de weg moesten het ontgelden, zoals die aan de veilingzijde vlak vóór de Sammersbrug. Maar na de verbreding kwam er meteen nieuwe aanplant. Zogenaamde overhoeken, met name op de hoek van de Klei- en Schaapsweg en van de Schaaps- en Lange Noordweg (Zandweg), werden met heesters beplant. l88l Hoek Kleiweg-Schaapsweg. Foto: Frans Holtkamp In het gehele tracé lagen acht bruggen over boezemwateren van het Hoogheemraadschap Delfland die zowel voor de scheepvaart als voor de afwatering dienden. In Rijswijk waren dat de Thierensbrug en Sammersbrug. Die bruggen waren van hout, schrijft het Rapport. Maar dit moet genuanceerd worden: de bruggenhoofden waren gemetseld, de rest, waaronder de brugleuningen en het wegdek, was van hout. De nieuwe geheel stenen bruggen naast metselwerk werd ook van beton gebruik gemaakt werden aanmerkelijk breder. Bijgaand staatje spreekt voor zich:

91 Kleiweg tijdens de werkzaamheden bij de Thierensbrug rond Fotograaf onbekend Foto door Frans Holtkamp op dezelfde plaats genomen in 2014 Thierensbrug kort na oplevering in De foto is ingekleurd door Mi-Tê Goeijenbier voor haar tentoonstelling over Verkeersweg 13. Fotograaf onbekend HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l89l

92 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed Staatje uit het Rapport met de afmetingen van alle te vernieuwen bruggen langs heel het traject van Verkeersweg 13. Foto: Frans Holtkamp Op beide uiteinden van de stenen brugleuningen werden pilaren met lantaarns gemetseld. Die zijn inmiddels verdwenen. Maar de mooie in de brugleuningen ingemetselde tegeltableaus van de hand van Willem Coenraad Brouwer zijn bij de Sammersbrug nog te bewonderen. 17 De leuningen van deze brug werden als het ware verlengd met ijzeren hekken van enkele tientallen meters lang. Ook die zijn verdwenen, maar de Sammersbrug toont aan de zuid-oostzijde met hekwerk van latere datum, maar min of meer in dezelfde stijl als in 1930, hoe het er toen uitzag. De Sammersbrug deze is nu eigendom van de gemeenten Den Haag en Rijswijk is er nog, de Thierensbrug niet meer. Behalve de laatste telde de Kleiweg nog drie, al door Kruikius genoemde, bruggen over wat grotere sloten. Die werden tijdens de verbreding en verbetering van Verkeersweg 13 door duikers vervangen. l90l Tegeltableau Sammersbrug. Foto: Frans Holtkamp Detail van het tegeltableau Sammersbrug. Foto: Frans Holtkamp

93 Kanttekeningen Het Rapport voegt tot slot nog enkele kritische opmerkingen aan het verslag toe. Zo wordt de bebouwde kom in Rijswijk dat is het gedeelte Hoornbrug- Thierensbrug een belemmering voor het doelmatige gebruik van de verbeterde weg genoemd: Verbetering dezer,,kom is dan ook dringend noodzakelijk. De achtste kritische opmerking betreft de veiling Sammersbrug. Daar wordt tijdens spitsuren nogal eens op de weg geparkeerd. Er moet een parkeerverbod komen, merkt het Rapport op. Verder bevat het Rapport veel kleine zwart-wit foto s, vastgelegd door een medewerker of fotograaf de naam wordt niet vermeld van de dienst Provinciale Waterstaat Zuid-Holland. Ze geven een beeld van de situatie van vóór, tijdens en na de werkzaamheden. Voor Rijswijk blijken het unieke foto s. Achter in het Rapport bevinden zich enkele met de hand ingetekende stafkaarten, waarop het hele tracé van Verkeersweg 13 zichtbaar is. Het Rapport werd tenslotte ondertekend door technisch ambtenaar A. Pastoor in september 1931 te Rijswijk. Zoals vermeld bevond zich daar, op de Kleiweg nummer 27, het districtskantoor van Provinciale Waterstaat Zuid-Holland. Klei- en Schaapsweg op 19 september Foto: Royal Air Force (RAF) HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l91l

94 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed Kleiweg in 1959 met Ministerbuurt in aanleg en B.H.Heldtlaan op de voorgrond. Fotograaf onbekend l92l Van Kleiweg tot Sir Winston Churchilllaan Bij de verbetering en verbreding van de Kleiweg eind jaren twintig is het niet gebleven. Tengevolge van verdere stadsuitbreidingen, heeft de weg nog enkele malen een metamorfose ondergaan. De Kleiweg, halverwege de jaren zestig door de gemeenteraad op voorstel van burgemeester Bogaardt omgedoopt tot Sir Winston Churchilllaan, en de Generaal Spoorlaan zouden als verbindingsassen en als scheiding van de wijken moeten gaan fungeren. 19 Toen leefde nog het ideaal van de wijk als gemeenschap-opzich met alle bijbehorende voorzieningen. Daarbij was een opening van de wijk naar doorgaande wegen niet noodzakelijk. Dit is zichtbaar aan de Sir Winston Churchilllaan tussen de Huis te Landelaan en de Burgemeester Elsenlaan: zowel het bedrijventerrein Plaspoelpolder aan de zuidkant als de Karel Doormanlaan aan de noordkant keren de Sir Winston Churchilllaan de rug toe. De latere uitbreiding Steenvoorde II, gerealiseerd tussen 1968 en 1975, toont een opener beeld: in de wijk worden laag- en hoogbouw afgewisseld en wordt de Sir Winston Churchilllaan tussen de Schaapweg en het station geflankeerd door woningen, enkele flatgebouwen en verder alleen laagbouw, die hun ingang aan de straatkant hebben, soms met een ventweg voor de deur. De opvallend brede Sir Winston Churchilllaan is hier écht een laan. Zou de dame van foto 100 uit Rijswijk in oude ansichten deel 1 hierin de Kleiweg van rond 1900 nog herkennen?

95 De verbrede en vernieuwde Kleiweg na oplevering (rond 1931) gezien vanaf de Schaapsweg. Opvallend is het vrij liggende, relatief brede fietspad. Rechts is een benzinepomp zichtbaar. Fotograaf onbekend HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l93l Sir Winston Churchilllaan vanaf hetzelfde standpunt gefotografeerd. Foto: Frans Holtkamp

96 Noten HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l94l 1 In het Nationaal Archief wordt deze weg aangeduid met PW11. Op veel bijbehorende stukken staat met rood potlood geschreven Prov. Weg 11 2 Onder Thorbecke als minister van Binnenlandse Zaken wordt de landelijke waterstaat gereorganiseerd. Het Rijk heeft de bij de provincies in dienst zijnde manschappen nodig voor de grote landelijke infrastructuurwerken die op stapel staan. In een brief van 13 februari 1864 aan de provinciebesturen roept hij hen op eigen diensten voor de provinciale waterstaat te starten. Zuid-Holland geeft in 1875 hieraan gehoor. De dienst draagt voortaan de zorg voor het beheer en onderhoud van de waterwegen en de daarbij behorende verkeerswegen. Pas bij het ontwikkelen van provinciale wegenplannen in de jaren twintig van de twintigste eeuw komt het accent meer te liggen bij eigen provinciale wegen. Weg 13 is er één van. 3 (28 mei 2014). Deze tudelftversie van de kaart van Kruikius uit 1712 op internet biedt de mogelijkheid tot vergroting, waardoor de kleinste details lees- en zichtbaar worden. 4 Een dochter van Piet Lipman, begin twintigste eeuw oprichter en eerste directeur van het touringcarbedrijf VIOS in Wateringen, had ook een exemplaar van het Rapport en heeft dit aan het Westlands Museum geschonken. Bij het opschonen van het archief van de gemeente Maasluis is nóg een exemplaar tevoorschijn gekomen. Ook dat is overgedragen aan het Westlands Museum. 5 C. Keizer, Rijswijk in oude ansichten deel 1, uitgegeven in samenwerking met boekhandel Paagman Rijswijk, Europese Bibliotheek Zaltbommel, 1977, tweede herziene druk. 6 Grote Historische topografische Atlas Zuid-Holland, onder redactie van Huib Stam, Uitgeverij Nieuwland. De situaties die in deze atlas worden weergegeven, zijn verkend in De Atlas is gedeeltelijk herzien in Kiwa (geen afkorting maar een merknaam) is een onafhankelijk keurings- en certificeringsbureau voor allerhande producten en processen. Het ligt aan de Sir Winston Churchilllaan tegenover het Centrum voor jeugd en gezin Rijswijk en Skon (inmiddels Partou) Kinderopvang De blauwe rups die beide hun ingang aan de Karel Doormanlaan hebben. 8 Kaart 459 uit de Grote Historische topografische Atlas Zuid-Holland (onder redactie van Huib Stam, Uitgeverij Nieuwland) geeft dit eenvoudig aan met Dr. 9 Berge, M.J. van den, eindredacteur, Geschiedenis van Rijswijk, Gemeentearchief Rijswijk, Rijswijk 1997, Lenoir Schuring Drukkers, Haarlem. Op pagina 56 wordt de bestrating van de Delft- en Haagweg vermeld. Over de Kleiweg en Lange Kleiweg wordt geschreven dat ze in de jaren dertig de eeuw wordt niet vermeld, maar aangenomen mag worden dat de 19e eeuw wordt bedoeld opgehoogd en verhard werden met schelpen. 10 Kadastrale Atlas Zuid-Holland 1832, Deel 17, Rijswijk, onder redactie van M. Brekelmans en R.F. Wybrands, met medewerking van Stichting Kadastrale Atlas Zuid- Holland, HVR en SRHP, Rijswijk Voor bestrating werden in die tijd meestal waalklinkers gebruikt. Het begrip waalklinkers refereert niet aan de Waal, maar duidt slechts een bepaald formaat aan. Het gaat om klinkers van 5 cm dik, met een hoogte van zo n 10 cm en een lengte van tweemaal de hoogte. 12 In het interview met F.L. Schrama op 1 april 2014 hij is drie jaar als het gezin Schrama in 1923 op Kleiweg 5G, vlak naast de Abeelstraat, komt te wonen hoop ik op een getuigenverslag van de Kleiweg in zijn oude toestand. Op de vraag Wat kunt u zich nog van de oude Kleiweg herinneren? antwoord hij spontaan: Die was verhard met steenslag. In het midden had je een paardenpad. 13 Nationaal Archief, Den Haag, Provinciale Waterstaat Zuid-Holland, nummer toegang , inventarisnummer 212 Onteigening, aankoop, verkoop en ruiling van grond van diverse partijen ten behoeve van de aanleg en verbetering van de PW 11 (Rijswijk-Hoek van Hollend) te s-gravenzande, Monster, Rijswijk, Waddinxveen en Wateringen.

97 14 Er zijn ook kaarten genummerd 3, 4, 5 enzovoort. Die gaan over het Westlandse gedeelte van verkeersweg 13. Dat valt buiten het kader van dit artikel. Opgemerkt moet worden, dat men met nummeren bij de Hoornbrug begon. 15 Bedoeld wordt een soort gravel van natuursteen. 16 Basaltine ofwel kwartsbasalt is een mengsel van gemalen basalt (een stollingsgesteente) en cement, dat onder hoge druk is samengeperst, in dit geval tot tegels. 17 Willem Coenraad Brouwer ( ), opgeleid aan de Teekenschool in Leiden en langere tijd werkzaam in het onderwijs, richtte in 1901 de firma Fabriek van Brouwers aardewerk op. Hij vervaardigde keramiek op een traditionele manier. Zijn bedrijf produceerde onder andere decoratieve elementen voor gevels. Brouwer was aangesloten bij de kunstenaars van t Binnenhuis. Een zwager van hem, Jaap Breedt Bruyn, was als chemicus werkzaam in het bedrijf. Samen vervaardigden ze een speciaal weerbestendig terracotta dat in verschillende kleuren geleverd kon worden. In de tableaus die Brouwer voor de bruggen van Verkeersweg 13 vervaardigde, komen watervogels voor: zij geven uitdrukking aan de bruggen als waterbouwkundige werken. Aan de vormgeving ervan is te zien dat Brouwer zeer geïnteresseerd was in Maorikunst. Ook de ervaring die hij opgedaan had in het atelier voor boekversiering en lettersnijden van Loebèr, zijn andere zwager, is in de tegeltableaus zichtbaar. Kleine oneffenheden in het werk verraden zijn voorkeur voor traditioneel handwerk, waardoor elk tableau een uniek kunstwerk is. Enkele Westlandse bruggen zijn kortgeleden vernieuwd. Het restaureren van de tegeltableaus door Art Conservation Europe in Vlaardingen is daarin meegenomen. Wanneer is de Sammersbrug aan de beurt? 18 Kleiweg 27 is afgebroken, mogelijk in verband met stadsuitbreiding ter plekke. Uit een notarieel stuk van 9 november 1954 het bevindt zich in het NA wordt door de provincie Zuid-Holland toestemming verleend om de bermsloot langs de Kleiweg te dempen in verband met het stratenplan Te Werve Oost II. Het bureau van de Provinciale Waterstaat Zuid-Holland blijkt dan gevestigd te zijn op het adres Kleiweg 2. Vermoedelijk is dat hetzelfde huis dat nu Sir Winston Churchilllaan 2 genummerd is. 19 Berge, M.J. van den, eindredacteur, Geschiedenis van Rijswijk, Gemeentearchief Rijswijk, Rijswijk 1997, Lenoir Schuring Drukkers, Haarlem, pagina 56 HVR Jaarboek 2014 l Verkeersweg 13 verbeterd en verbreed l95l

98 HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag l96l Julialaantjes op een oude prentbriefkaart. Uitgever Meeussen beeldde op zijn kaarten vaak zijn moeder af

99 Natuurschoon om Den Haag Julialaantjes (Rijswijk). Duur van de wandeling ± 1 uur Ruud Poortier, met dank aan S.G. Gzn. Vorig jaar wandelden we in het Jaarboek met Kees Hoogenraad door het Rijswijk van zijn kindertijd. Maar hij is niet de enige wandelaar geweest! In de krant Het Vaderland van 5 april 1928 begint S.G. Gzn. een serie artikelen die de Hagenaars uit hun fauteuil wil verlokken tot natuurtochten in de omgeving. Onze Julialaantjes bijten het spits af. Hieronder eerst integraal de tekst en vervolgens nog enkele aantekeningen. Deze eerste wandeling brengt ons naar Rijswijk, een oud bloeyend dorp, omringd door de schoonste wandelwegen, houtgewassen en lusthoven, zooals in een boek van honderd jaar geleden van Rijswijk gezegd wordt. Onwillekeurig, wanneer ik dit neerschrijf, kijk in naar een oud plaatje van Rijswijk, dat in mijn kamer hangt waaronder het volgende gedichtje staat: t Grijze Rijswijk, eer van Delfland, Mildlijk van natuur bedeeld: Dat door Vorstelijke hoven, Oog en hart verruklijk streelt. Rijswijk zag vijf Mogendheden Zig vereenen door den vreden. En dat het geen onzin is, wat hier allemaal van Rijswijk beweerd wordt, al is er in die honderd jaar veel veranderd en veel moois verloren gegaan, zal onze wandeling bewijzen. Aan de halte Kuys Witzenburg van de Rijswijksche tram stappen we uit. Op deze plaats heeft eertijds een burcht van de Graaf van Holland gestaan met een vrij talrijke bezetting om de bewoners van Delft ervan langs te geven, die hier kwamen stroopen. Later is die burcht gebruikt tot klooster, dat door het Kaas- en Broodvolk vernietigd is. We slaan nu de Heerenstraat in en komen bij de zeer oude Protestantsche kerk. We loopen hier niet voor langs maar er achter omheen door de Tollensstraat (tegenover deze straat ligt een somber, oud, een beetje achteraf liggend huis, waarvoor een paar oude, zware boomen staan: hier heeft Tollens ( 1856) de laatste jaren van zijn leven gewoond), de Schoolstraat, een aardig, oud achterstraatje, en de Kerkstraat. Uit deze drie straatjes heeft men mooie gezichten op de nu geheel gerestaureerde kerk. Op het kerkhof achter de kerk, ziet men het weinig bekende grafmonument van Tollens (dit is het best te zien uit de Kerkstraat). Recht over de Kerkstraat is in den gevel van Heerenstraat no. 87 een oude steen met opschrift: Dit is in Beieren gemetseld. Wat dit te beteekenen heeft, is mij onbekend en heb ik nergens kunnen vinden. HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag l97l

100 Het originele poortje bij de Huisjes van Kraan HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag l98l Nu gaan we weer verder door de Heerenstraat en zien aan het eind hiervan aan onze rechterhand een ouden steen boven een poortje met het jaartal Vlak hierna slaan we rechts een voetpad in bij de oprijlaan van Laan te Blotinghe (hier een mooi gezicht op de R.K. kerk en de bruggetjes over de Rijswijksche vaart). Vroeger lag hier het Huis te Blootelinghe, waar Dirk de Bloote woonde, die waarschijnlijk de dader was van den moord op Aleida van Poelgeest in 1392 op het Buitenhof. We volgen eenvoudig het voetpad (niet links of rechts afslaan!), komen langs het buiten Welgelegen, dan langs een stelletje aardige, oude, witgekalkte arbeidershuisjes en treffen van verder aan onze rechterhand een oud verroest hek aan. Dit heeft toegang gegeven tot de buitenplaats Schoonoord, waar Maerten Tromp, burgemeester van Delft, een zoon van den beroemden admiraal van dien naam gewoond heeft. Het eenige wat van deze buitenplaats, behalve het hek en een hek aan den Van Vredenburchweg over is, is het witte gebouwtje met halve maanvormige ramen, dat men in het land ziet liggen. Het pad gaat nu over in een laan van slanke, hoog oprijzende beuken. Op Schoonoord volgt nu aan dezelfden kant het buiten Den Burch, welks naam herinnert aan den burcht van de Heeren van Rijswijk, die hier vroeger lag. Mooie, alleenstaande, goed ontwikkelde boomen en daaronder in het gras duizenden sneeuwklokjes vallen in het park van dit buiten, waarvan in een oud boek de vermakelijke dreven en waterleidingen geprezen worden op. Aan den anderen kant (links) zien we, nadat de beukenlaan overgegaan is in een kastanjelaan, over het voor ons liggende weiland aan het einde van een statige beukenlaan de Gedenknaald. Hierover straks, als we er dichter langs komen, meer. Nu wordt het paadje een paadje, dat men nergens anders kan aantreffen, dan in ons vaderland, slootjes, waarlangs knotwilgen en weilanden aan weerskanten. We komen langs Soestburg (links een prachtig wilgenlaantje, hier kan men zien wat voor mooie boomen wilgen worden, wanneer ze niet geknot zijn) en bereiken Westhoff, een buitentje, dat aan de gemeente Den Haag behoort en op het voorgedeelte waarvan men vrij mag wandelen. Dit is echter de moeite niet waard, ten eerste omdat het niet mooi is en ten tweede, omdat, vooral op mooie dagen, je er hooren en zien vergaat van de schreeuwende kinderen en je er kans loopt door op hol geslagen kinderen achter kinderwagens overreden te worden. (Hier kan men de wandeling afbreken door over het bruggetje van Westhoff dadelijk rechtsaf te slaan en zoodoende het eindpunt van lijn 2 te bereiken, ± 5 minuten loopen).

101 Voorm. Soestburg (1939), tekening van Eduard Houbolt ( ) We gaan nu verder door een kastanjelaan met links een mooi gezicht over het weiland op het bosch van Huis te Werve. Een zwiepend plankje brengt ons over een sloot op een stukje weiland. Daarover leidt een pad ons naar een soort hekje, dat voor eenigszins gezette mensen een onoverkomelijke hinderpaal zal blijken. Nu volgt een mooi wilgenlaantje, dat in een elzenlaantje overgaat, we gaan voorbij Huis te Velde en komen dan langs een aardig, oud, witgekalkt huisje, gedeeltelijk met klimop begroeid en met geknipte linden ervoor. Het pad leidt nu door een weiland over de sloot langs de spoorbaan (uit het weiland rechts een mooi gezicht op Loosduinen over het uitgestrekte weiland). De spoorbaan steken we loodrecht over, en we gaan, onder een paar oude meidoorns door, een nu pas gehakt boschje in, aan het eind waarvan een bruggetje over een modderpoel ons op den toegangsweg naar boerderij Duinzicht brengt. We slaan nu links af en loopen dezen toegangsweg, een elzenlaan, af tot den straatweg, den Van Vredenburchweg. (Rechts hebben we voortdurend tusschen de nu nog bladerlooze boomen een mooi gezicht op den boschzoom van het buiten Overvoorde). Hebben we den straatweg bereikt dan slaan we links af en steken weer de spoorbaan over bij het station Rijswijk-Wateringen (hier kan men de wandeling weer afbreken en per trein naar Den Haag terugkeeren) en vervolgens verder aldoor dezen Van Vredenburchweg tot Rijswijk. Ook dezen weg levert vele mooie gezichten op, o.a. eerst bij het station Rijswijk-Wateringen (rechts op Delft en links op Den Haag en rechtuit op de boven de boomen uitkomende spits van de R.K. kerk van Rijswijk. Verder voortdurend mooie gezichten op de buitens langs de Julialaantjes, rechts, na eenigen tijd, op het bosch van het Huis te Werve (bloeiende sneeuwklokjes en late anemonen) en dit zelf. Dit Huis te Werve bestond in 1262 al en behoorde toen aan Heer Floris van de Werve, afstammeling van de burggraven HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag l99l

102 van Leiden. In 1448 werd het kasteel door een nieuw vervangen, dat nog in het midden van de 18de eeuw bestond. Het tegenwoordige Huis te Werve heeft dat van 1448 vervangen en is dus van vrij jongen datum. HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag l100l Ook het Rijswijksche Bosch (Huis ter Nieuwburgh), dat later aan denzelfden kant van den weg als Huis te Werve ligt, bezoeken we even. De mooiste weg door dit bosch is, wanneer men dadelijk na den ingang links afslaat en voortdurend links aanhoudt. Men komt dan langs twee vierkanten vijvers, het eenige wat er, naar ik meen, nog over is van den ouden parkaanleg van het Huis ter Nieuwburgh en de Gedenknaald. Deze Gedenknaald is in 1792 door Willem V ter herinnering aan de vrede van Rijswijk (1697) daar op de plaats van het vervallen en afgebroken Huis ter Nieuwburgh gesticht, zooals uit het opschrift blijkt. Reeds Willem de Zwijger had hier een buitenverblijf, waar hij zich dikwijls ophield. Na den dood van Willem de Zwijger schijnt het verblijf in verval gekomen te zijn. In 1634 tenminste liet Frederik Hendrik er door Jacob van Campen een nieuw slot bouwen. In dit slot is de vrede van Rijswijk gesloten en wel in een zaal, die volgende bijzonderheden bezat: fluisterde men iets aan het eene einde van de zaal, dan kon men het aan het andere einde duidelijk verstaan, zonder dat de er tusschen zittende personen er iets van bemerkten. (Toentertijd natuurlijk een buitengewoon geschikte zaal om er vrede te sluiten en zijn vijanden bij het sluiten van den vrede dadelijk al weer te bedriegen en nu nog wel terwijl ze er in eigen persoon bij zitten). Na onze wandeling door het bosch volgen we weer de Van Vredenburchweg en zijn dan na eenige minuten weer bij Laan te Blotinghe aan het einde van de Heerenstraat. U ziet het al, deze routebeschrijving kan niet zomaar door onze nieuwe VVV aan de nieuwsgierige wandelaar worden aangeboden: de route zelf is eigenlijk nog grotendeels intact alleen kruist het Julialaantje niet meer de spoorlijn maar de omgeving is drastisch veranderd. Als historici willen we graag wat over de Rijswijkse geschiedenis leren, maar dat is niet het sterkste punt van de journalist. Enkele opmerkingen daarover tijdens de wandeling. Loopt u mee? Die tramhalte bij de Herenstraat kennen we. Maar een grafelijk slot, uitvalsbasis tegen boze Delvenaren, later klooster bij de kruising Haagweg-Herenstraat? Er werd in de buurt wel een klooster afgebroken, maar dat was Nazareth, midden in de huidige wijk Leeuwendaal. Dat werd gesloopt bij de Beeldenstorm in 1566 en niet door het Kaas- en Broodvolk, dat driekwart eeuw eerder huishield en niet in Rijswijk. Dankzij de Canon van Rijswijk weten wij méér dan de wandelaar: de herkomst van Dit is in Beyeren zou te maken hebben met een bezoek van hertog Albrecht van Beieren aan een eerder huis op die plaats. 1 Het poortje heeft bij de oorspronkelijke Huisjes van Kraan behoord, die in 1958 zijn gesloopt. Dirk de Bloote is Dirk van Hodenpijl, die niet de moordenaar van Aleida was, maar zich wel verdacht gedroeg door zich na de moord meteen uit de voeten te maken. De bestorven landheer, bovengenoemde Albrecht, sloopte zijn huis Te Blotinghe en bouwde er een nieuw stuk Binnenhof van. Veel witte huisjes dan: eerst De Woninkjes op het terrein van Welgelegen en daarna het koetshuis dat ooit bij Schoonoord hoorde: het lag aan het Bakkerslaantje en is bij de aanleg van de Burgemeester Elsenlaan gesloopt.

103 De Burcht als woonplaats van de ambachtsheren. Klopt: het doet ons denken aan de families Van den Burch, Suys en Van der Duyn, die vanaf de Middeleeuwen tot 1688 de heren (en een enkele vrouwe) van Rijswijk leverden. Het markante huis Soestburg staat er nog, of beter: staat er weer aan het Julialaantje 30, maar de oude buitenplaats was in 1928 al verdwenen. Westhoff op een oude prentbriefkaart Dan Westhoff. Op hol geslagen kinderen achter kinderwagens? Hier slaat de journalist zelf even op hol en hij lijkt me geen groot kindervriend. Nu was Westhoff sinds 1923 al een verzorgingshuis, dus het is de vraag af kinderen daar wel veel kabaal konden maken. 2 Lijn 2? Jawel, van reed deze tramlijn door de Haagse Spoorwijk en had zijn eindpunt op de Schimmelweg. Wie vanaf Westhoff kwam lopen, moest dus linksaf in plaats van rechtsaf! Of misschien wandelde de verslaggever verderop bij het Driecentenlaantje over een brug over de Broeksloot? Vóór de bouw van de Haagse huizen was er alleen maar weiland achter Westhoff. HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag l101l Huis te Velde ligt op het complex van het Wellant College (Huis te Lande). Het witte huis bij de spoorlijn is er niet meer. Nu liggen er voormalige sportvelden zonder enig doel verlaten te wezen. Inderdaad was de spoorlijn nog geen onneembare horde zoals in de tijd na de oorlog: je stak gewoon over naar Duin- en Spoorzicht, die beide aan het Binnenpad lagen, het verlengde van het Julialaantje. ProRail moest eens weten! Wie een plattegrond uit 1928 bekijkt, ziet dat er tussen beide boerderijen en Loosduinen

104 HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag l102l Eindpunt van tramlijn 2, Schimmelweg ( alleen maar weiland was. Rechts begon men wel het oudste deel van Moerwijk te bouwen en ook het Zuiderpark was in aanleg, maar verder was er kilometers vrij zicht over de landerijen en tuinderijen van Escamp. Het oude station lag bij de spoorwegovergang van de Van Vredenburchweg. Wie er nu rondkijkt, staat op een fietsviaduct, ziet Delft niet meer en Den Haag geheel anders dan de wandelaar. Te Werve kent oude bewoning, maar dat de eerste familie Van der Werve verwant was aan de burggraven van Leiden, vraagt nader bewijs: over hen is vóór de veertiende eeuw namelijk weinig met zekerheid bekend. Of zou de schrijver aan Gerard van Leiden hebben gedacht, de eerste bewoner van Steenvoorde? Hij suggereert dat het gebouw Te Werve een aantal malen is vervangen, maar met de huidige kennis weten we, dat er diverse oude elementen bewaard zijn gebleven. En ook de oude bewoner van Nieuburgh klopt niet: Willem de Zwijger heeft nooit in Rijswijk gewoond en van een regelmatig verblijf is evenmin sprake. Is de schrijver in de war met Maurits? Die had zijn stallen in het dorp, en geen buitenhuis. Nee, voor betrouwbare geschiedenis kun je niet bij S.G. Gzn. terecht. Maar hij is wel een kijker: tel eens de bomenlanen en de uitzichten die hij noemt! We vergeven hem zijn historische misvattingen en prijzen hem om zijn enthousiasmerend gevoel voor buiten zijn. Wie 86 jaar later de wandeling nog eens maakt, herkent veel, maar mist ook veel. Er is wat afgesloopt in Rijswijk Neem toch de beschrijving maar mee en stel je onderweg voor, hoe het er toen uitzag. Bomen, rust en ruimte. Gelukkig is er in onze Rijswijkse Landgoederenzone nog veel van bewaard gebleven.

105 Op de foto van de tram na zijn de illustraties gevonden op Beeldbank Rijswijk. Noten: 1 Lizette de Koning, Verhalen van Rijswijk. De canon, Stichting Rijswijkse Historische Projecten, 2007, p Mededeling van Willem van der Ende: in 1923 opende burgemeester Patijn van Den Haag Huize Westhoff als tweede vestiging van de vereniging Ons Thuis, die accommodaties voor alleenstaande vrouwen exploiteerde. Over de spelling Westhoff of hof valt te discussiëren. HVR Jaarboek 2014 l Natuurschoon om Den Haag Van den Belt Elektra l103l Herenstraat BX Rijswijk Telef beltra@ziggo.nl

106 HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) l104l Het Celcia-elftal, hoewel er maar tien speelsters op de foto staan. Van niemand op deze foto is de naam bekend! Foto: Haags Gemeente archief inv.nr. HGA

107 Damesvoetbal in Rijswijk ( ) Willem van der Ende Een foto van een damesvoetbalteam in de krant is niet zo opmerkelijk. Misschien al wel het bijschrift bij die foto: NIEUWE STERREN OP HET VOETBALVELD. Het Chelsea-damesvoetbal-elftal dat te Rijswijk een wedstrijd speelde tegen een Rijswijksche combinatie. Maar het wordt wel een beetje bijzonder als dat staat in De Sumatra Post van 22 februari Is een voetbalwedstrijd tussen twee damesteams in Rijswijk zo interessant dat een krant in Nederlands-Indië daarover zou berichten? Vooraf De geschiedenis van het damesvoetbal in Nederland is er één van verbieden, weghonen en waarschuwen. Het establishment was van begin af aan tegen. Toch dateert het oudste verhaal over damesvoetbal in Nederland al van Ondanks een verbod van de NVB (de K krijgt de voetbalbond pas in 1929) speelde in dat jaar een Engels damesteam in het Sparta-stadion tegen een Sparta-combinatie. 1 Daarna blijft het lang stil, althans in Nederland. Niet in Engeland, daar werkten tijdens de oorlog (WO I) veel meisjes en vrouwen in de wapenindustrie. Daar ook ontstond het idee om geld in te zamelen voor oorlogsweduwen en -wezen met het spelen van voetbalwedstrijden door vrouwen (dames). Het werd een ongekend succes. Soms waren er wel toeschouwers. Dat baarde de Football Association grote zorgen en zij verbood damesvoetbal: het voetbalspel is voor vrouwen ongeschikt. Volgens De Telegraaf van 8 december 1921 had deze uitspraak echter een averechts effect. In heel Engeland werden plaatselijke verenigingen opgericht. Het revue-achtige meisjes in korte broekjes of rokjes verdween en er werd zelfs een competitie opgezet door de in 1922 opgerichte English Ladies Football Association. De berichten daarover bereikten natuurlijk het vasteland en in België en Frankrijk werden ook wedstrijden georganiseerd. Maar niet in Nederland ook al waren er wel wat schuchtere pogingen. 2 De verklaring is waarschijnlijk dat het niet netjes HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) l105l

108 werd gevonden. Hollen achter een bal is niet vrouwelijk. Zoiets doet een meisje niet! Illustratief is een berichtje in het Rotterdamsch Nieuwsblad. Kennelijk met instemming schrijft de krant op 20 september 1930 over de terugloop van het damesvoetbal in Engeland: De vermannelijkingsperiode is voorbij, evenals die van de allerkortste rokjes en Eton-crops. 3 De sfeer was vijandig, maar er werd in 1933 in Den Haag toch een damesvoetbalvereniging opgericht, die op een voetbalveld in Rijswijk ging spelen. Het archief van deze vereniging is bij het bombardement op Den Haag in de Tweede Wereldoorlog verdwenen 4, maar met enig speurwerk is er nog wel iets terug te vinden: een filmpje, enkele foto s en wat summiere berichten in de pers. HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) l106l Kantoorvoetbal Tegenwoordig is de KNVB voetbalmonopolist, maar dat was een eeuw geleden wel anders. Er waren tientallen bonden en (vooral) bondjes: een Haagse, een Amsterdamse, een bisschoppelijke, een socialistische, een Joodse en zo voort. Zo bestond er van 1925 tot 1940 de Haagsche Kantoor Voetbal Bond. De naam zegt het al. Van deze bond konden alleen verenigingen lid worden. waarin kantoorpersoneel speelde. Beschaafde mensen onder elkaar. Maar dat verwaterde snel. Ook straatverenigingen werden lid, zoals bijvoorbeeld de voetbalvereniging A.T.V.V. (Alberdingk Thijmstraat Voetbal Vereniging). De aangesloten verenigingen waren vaak heel klein en bestonden soms maar uit één of twee elftallen. Een aantal van deze verenigingen speelde op één van de velden aan weerskanten van de Van Vredenburchweg. Dat lijkt nu wat onhandig, maar met de fiets was het vanuit Den Haag maar een klein stukje en tot 1938 stond daar wel het Rijswijkse station, zodat spelers en toeschouwers gemakkelijk met de trein konden komen. Het voetbalveld was meestal een weiland waarin door de week koeien liepen. Als er gespeeld moest worden, werden de koeien eraf gehaald. De molshopen werden uitgeslagen, de koeienpoep verwijderd, de lijnen gekalkt, de netten opgehangen en dan kon er worden gevoetbald. De meeste verenigingen waren te klein om een eigen veld te hebben. Het lijkt er op dat de H.K.V.B. één of meer velden bezat of huurde, waar de aangesloten verenigingen hun competitie konden spelen. Er was in elk geval een H.K.V.B.-veld op de plek waar nu de Huis te Landelaan Den Haag binnenkomt. Of historisch wat juister geformuleerd, het veld lag aan het einde van de Schimmelweg. Een ander terrein lag op de hoek van de Van Vredenburchweg/Schaapweg. Op zondag 12 februari 1933 werd het in gebruik genomen met een wedstrijd tussen thuisclub V.O.D. en Celcia. Of dit ook een veld van de H.K.V.B. was, is niet bekend. Celcia Celcia was één van de verenigingen binnen de H.K.V.B. Er is al sprake van een voetbalvereniging Celcia in de jaren , maar of dat dezelfde vereniging is als het Celcia van is onduidelijk. 5 In ieder geval zijn er tussen 1923 en 1932 geen vermeldingen over Celcia gevonden. Van het Celcia uit de jarendertig is evenmin veel bekend. Uit de uitslagenoverzichten in Het Vaderland is op te maken dat de vereniging drie seniorelftallen en één aspirantenelftal had. Het eerste heeft twee seizoenen competitie gespeeld in de eerste klasse van de Afdeling Bedrijfsvoetbal van de H.K.V.B.: het seizoen en het seizoen

109 Van deze kleine vereniging zouden we waarschijnlijk nooit meer iets hebben gehoord, als niet een aantal meisjes dat wilde voetballen er onderdak had gevonden. Sommigen menen dat het damesteam al in 1932 is opgericht, 6 maar in de Revue der Sporten van 26 juni 1933 staat een berichtje dat er in de Haagsche Courant een foto staat van het net opgerichte damesvoetbalelftal Celcia. Van de eerste lichting dames ( kantoor- en winkelmeisjes èn een moeder. ) 7 is maar één naam bekend en dat was waarschijnlijk ook de enig gehuwde: Jacoba van der Naaten-van der Sluis. Ze trad op als secretaris en speelde in het elftal op de linksbinnenplaats. Er deed dus een gehuwde vrouw mee en dat was bijzonder, want gehuwde vrouwen doen niet aan sport, was toen de algemene mening. De dames zelf vonden het ook een probleem. Zo staat er in het verslag van de oprichtingsvergadering op 24 juli 1933 van de Eerste Amsterdamse Damesvoetbalvereniging (E.A.D.V.) dat: gehuwde dames lid kunnen worden doch dat op haar een strenge selectie zal worden toegepast, onder andere om te voorkomen dat het gezin onder de voetballerij zal lijden of dat de E.A.D.V. tot vermageringsinstituut gepromoveerd zal worden. 8 Dat de naam van Jacoba bekend is, is te danken aan haar zoon Henk. 9 In 1997, hij is dan tachtig jaar, vertelt hij dat er zelfs sprake is geweest van een gemengd team. Dat lijkt echter onwaarschijnlijk. Op de foto s die bewaard zijn gebleven, staan geen mannelijke spelers. Het zou trouwens in de jaren dertig met de toenmalige fixatie op (on)zedig- en (on)zedelijkheid ook wel heel erg vooruitstrevend zijn geweest. Er zijn berichten dat de dames oefenden tegen jongensteams, aspiranten zoals ze toen werden genoemd, maar ook die informatie lijkt uit dezelfde bron te komen. De dames speelden in een witte polo en een donkere broek. Op de polo was een hartje genaaid met daarin geborduurd Celcia. De kousen waren gestreept. Sommige speelsters droegen een baret of een soort kleine ijsmuts ter bescherming van het haar. HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) l107l

110 HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) l108l Foto uit waarschijnlijk De keeper (keepster) heeft duidelijk Chelsea op haar trui staan. Foto: Collectie Steendijk-Kuijpers in Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis Door de enorme tegenwerking was een competitie niet mogelijk. Daarom speelden de dames van Celcia eigenlijk alleen onderlinge wedstrijden tegen collega s als het Rotterdamse Roba (Rotterdamse Baanbreeksters), het eveneens Rotterdamse V.N.B. (Voor Niemand Bang) en de Amsterdamse verenigingen The Franklin Girls en Olympia. Maar er waren ook verenigingen in Utrecht, Leiden (Vios) en Groningen. De bekende commentator Han Hollander: De epidemie, in Den Haag uitgebroken, heeft zich uitgebreid over de hoofdstad en andere streken volgen. 10 Nummer 71 Op 28 juni 2011 zond Geschiedenis 24 een filmpje uit waarop de dames van Celcia te zien zijn, spelend of trainend op een weiland. De redacteur Jurryt van der Vooren: Het enige wat we weten is dat het om twee teams gaat, die in Den Haag tegen elkaar spelen op 25 juni Waarschijnlijker is dat het veld, een weiland, in Rijswijk lag. Veel lijkt er op te wijzen dat Celcia speelde op een terrein aan de Van Vredenburchweg, maar ook dat de vereniging in 1934 opgehouden heeft te bestaan. Er zijn na 1934 geen vermeldingen meer en ook geen uitslagen. De heren zijn kennelijk afgehaakt, maar de dames onder leiding van Jacoba van der Naaten gaan door. Ze veranderen hun naam in Chelcea uit bewondering voor de Engelse voetbalclub Chelsea. Per ongeluk fout gespeld dus. Ze zullen op het idee gekomen zijn door de klankovereenkomst tussen Celcia en Chelsea. In de pers worden ze Chelsea of The Chelsea Girls genoemd. Net als bij The Franklin Girls is dat girls ongetwijfeld ontleend aan het in Engeland mateloos populaire dameselftal The Dick Kerr s Ladies. 11 In de jaren spelen de Chelsea-dames, inmiddels met twee elftallen, her en der wedstrijden, in Rotterdam, Leiden, Amsterdam, Dordrecht en Utrecht. De thuiswedstrijden worden gespeeld op het terrein achter perceel Van Vredenburchweg 71.

111 Wat een moeizame omschrijving. Waar was dat precies? Met de rug naar het dorp (of met het gezicht richting Wateringen) staande op de Van Vredenburchweg is nr. 71 het laatste huisnummer vóór de spoorlijn aan de linkerkant. Ieder antwoord roept een nieuwe vraag op. Van Vredenburchweg 71 blijkt een huisnummer in Het Fort te zijn. Theo van der Kooij schrijft daarover in het Jaarboek 2003 van de HVR: Het Fort was een groot, vreemd gebouw, gedeeltelijk omringd door een twee meter hoge heg. Het gebouw had een heleboel deuren, wel vijf schoorstenen en grijze dakpannen. Voor de PTT had het gebouw vijf huisnummers, van 63 tot en met 71. In het gebouw waren dus vijf woningen gemaakt. En verder: Via een pad langs de kwekerij [en Het Fort] kwam je tenslotte bij de voetbalvelden van H.T.S.V., de Haagse Tram Sport Vereniging. Nou ja, er was een grasland waar door de weeks koeien liepen. Zaterdag en zondag werd er gevoetbald Een plattegrondje illustreert een en ander. Theo schrijft hier uit eigen waarneming, pakweg uit de jaren vijftig en zestig, toen hij postbode was. Het Fort is in 1963 gesloopt. Tussen 1932 en 1963 zijn er daar geen grootschalige bouwactiviteiten geweest. Het lijkt er dus op dat de Chelsea dames op het terrein speelden waar later H.T.S.V. ging spelen. Nu ligt daar het Bous de Jongpark. In de pers Terug naar de voetbalsters. In de sportbijlagen van de kranten en in de sportbladen zijn nauwelijks wedstrijdverslagen te vinden. Als er al over damesvoetbal wordt geschreven, gaat het bijna altijd of om aankondigingen van wedstrijden of om uitspraken van een of andere (voetbal)official die tegen damesvoetbal is. Heel bar maakte de voorzitter van de Nederlandse journalistenkring, D. Hans, het. Hij wilde de dames voor lange tijd laten opsluiten. 12 Het is geen grap. Ook het Amsterdamse gemeentebestuur haalde de pers met zijn vraag aan de KNVB welke maatregelen er tegen vrouwenvoetbal konden worden genomen. 13 Uiteindelijk lukt het de KNVB om in 1938 het damesvoetbal verboden te krijgen. HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) l109l Op tweede kerstdag 1934 spelen in Dordrecht ROBA en Chelsea tegen elkaar. De wedstrijd was georganiseerd door de voetbalvereniging Raad van Arbeid en deed nogal wat stof opwaaien. Opvallend is dat het gezicht van de Chelsea-speelster links onherkenbaar lijkt gemaakt! Foto: Collectie Meijers, Beeldbank Regionaal Archief Dordrecht/Het Hof inv.nr

112 HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) De dames van Chelsea speelden intussen hun wedstrijden. Nog één keer haalden ze de landelijke pers. Op 5 mei 1935 speelde het tweede elftal een wedstrijd in Overschie. Daar waren al eerder klachten over de onaesthetische vertooningen tijdens damesvoetbalwedstrijden. De politie kon echter niets doen, omdat er geen sprake was van een openbare vermakelijkheid. De burgemeester, J.C. Baumann, ging deze zondag persoonlijk poolshoogte nemen. Bij de ingang van het damesvoetbalterrein werd hem door een jongedame om tien cent gevraagd. De burgemeester vroeg waarom en toen het meisje zei dat het ging om de entree was de overtreding geconstateerd. De burgemeester gelastte onmiddellijk met de wedstrijd te stoppen. Toen bleek dat er nog maar vijf minuten gespeeld moest worden, ging hij akkoord met uitspelen. Maar de wedstrijd tussen Roba 1 en Chelsea 1 die later in de middag gespeeld zou worden, verbood hij. Daarop vertrokken speelsters en publiek naar Rotterdam, waar de wedstrijd alsnog kon worden gespeeld. De laatst bekende vermelding van de dames van Chelsea is in mei Nog in de jaren vijftig riep de machtige secretaris-penningmeester van de KNVB Lo Brunt: Dames, ik bid u, doe het niet! Pas in 1972 is damesvoetbal in Nederland door de KNVB toegestaan. En hoe zullen de planters in Sumatra over damesvoetbal hebben gedacht? Dat weten we niet, maar we kunnen het wel raden! Bronnen Verreweg de meeste informatie komt uit de kranten- en tijdschriftencollectie van de Koninklijke Bibliotheek, die via de website is in te zien. Andere websites die zijn geraadpleegd: en Verder: Bernoster, Karlijn, Vrouwenvoetbal en de media, scriptie 2008, Fontys Hs. Tilburg. Bloemen, Karin, Nooit meer buitenspel, Baarn Derks, Marjet, Sekse, identiteit en voetbaleschiedenis, in: Tijdschrift voor genderstudies, nr. 2, 1999, p Glaudemans, Corien, Dames, s.v.p. geen voetbal meer! in: Den Haag Centraal, Metiary, Laura, Van Madonna tot Maradonna, scriptie 2008, Erasmus Uv. N.N. De woedende sexe in: Revue der Sporten, p. 1, l110l Dick Kerr s Ladies, 1921

113 Noten 1. Er zijn verhalen dat de Engelse dames tegen Sparta-mannen gespeeld hebben, maar dat is zeer onwaarschijnlijk. 2. De bekendste is wel de Oostzaanse Vrouwenvoetbal Vereeniging (O.V.V.), circa Bron: Metiary, p. 25; Bernoster, p Eton-crops: zeer kort haar en ingesmeerd met olie of brillantine. Een goed voorbeeld is het kapsel van Josephine Baker. 4. Volgens Atria. Kennisinstituut voor emancipatie- en vrouwengeschiedenis. 5. Celcia. Het blijft helaas onduidelijk om welk kantoor of bedrijf het gaat. Ook de SHIE (Stichting Haags Industrieel Erfgoed) kon geen duidelijkheid geven. 6. Volgens Atria. 7. Idem. 8. De Telegraaf (onder andere) 24 juli Henk van der Naaten speelde zelf in Blauw-Zwart. Later is hij ook trainer geweest bij Vios. 10. In Revue der Sporten van 24 juli De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat hij radicaal van mening veranderde toen hem gevraagd werd adviseur van de The Franklin Girls te worden. 11. De naam van de munitiefabriek was Dick, Kerr & Co ltd en deze stond in Preston (Lancashire). 12. In Revue der Sporten van 31 juli 1933: Ik hoop dat de overheid de meisjes en dames die zich aan voetbal te buiten gaan, zal vangen en opsluiten. 13. De Graafschapbode (onder andere) van 28 oktober HVR Jaarboek 2014 l Damesvoetbal in Rijswijk ( ) l111l

114 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l112l Aanwervingsbevestiging voorkant

115 De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn Jaap Nieuwmans Vanaf 24 juni 1942 tot en met 31 december 1943 ben ik, met onderbrekingen, in Duitsland geweest voor de verplichte Arbeitseinsatz, twee keer in Berlijn en de derde keer in Kajserau (Ruhrgebied). Alle brieven, briefkaarten en formulieren uit die periode heb ik bewaard. Ik heb er vier mappen mee gevuld. Nu kreeg ik van de redactiecommissie van het Jaarboek van de HVR de vraag of ik iets over mijn correspondentie uit die tijd zou willen schrijven. Afgelopen zomer ben ik aan het schrijven geslagen. Het is een uitgebreid verslag geworden van mijn ervaringen in Duitsland en de oorlogstijd daarna. Om het niet te lang te maken, schrijf ik dit jaar over de twee keer dat ik in Berlijn ben geweest. Volgend jaar vertel ik graag iets over mijn verblijf in Kamen. Het jaar daarna hoop ik nog iets te schrijven over mijn Rijswijkse oorlogservaringen vanaf 1 januari Ik ben toen onder andere ondergedoken geweest, was actief bij het Katholiek Actie Comité dat zich inspande voor de jongens in Duitsland, heb in de gaarkeuken gewerkt en heb geholpen bij de voedseldroppings op Ypenburg. Voor de Arbeitseinsatz naar Berlijn In 1942 was ik werkzaam bij ALTA Stalen Ramen- en Constructiebedrijf in Den Haag. Op 18 juni 1942 moest ik mij melden bij het Gewestelijk Arbeidsbureau in de Lage Nieuwstraat in Den Haag. Van mijn vader kreeg ik een nieuwe buitenband voor mijn fiets en zo fietste ik naar de aanmelding. Die verliep niet zo prettig. HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l113l Aanwijzing voor uitzending

116 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l114l Toen ik buiten kwam, bleek mijn fiets gestolen. Dat vond ik nóg minder prettig. Pa vond het niet zo leuk. Ik kreeg een uitbrander, zoals ze dat toen noemden. Moeder suste het, zoals moeders wel vaker doen. Van de gemeente Rijswijk ontving ik een zogenaamde aanwervingsbevestiging met 28 april als dagtekening. Waarschijnlijk was die van te voren klaargemaakt. De Berlijnse firma waar ik als machinearbeider zou komen te werken stond erin vermeld: Erich & Grätz A.G. Berlin. Op 23 juni 1942 nam ik in alle vroegte afscheid en vertrok om 6.35 uur naar station Staatspoor. De afstand naar Berlijn schatte ik op zo n 725 km. Om uur was ik in Oldenzaal. Daar heb ik nog een briefkaart naar huis gestuurd. Een half uur later waren we in Bentheim. Het oponthoud daar duurde ruim twee uur, vanwege een controle van alle inzittenden. Er was tijd om te eten. Even na uur vertrokken we weer. In Lhöne moest iedereen de trein verlaten, want er kwam nog een locomotief bij. Zo ging de reis sneller. Om uur waren we in Hannover. Een kwartier later ging het richting Berlijn. Even tegen uur kwamen we aan op station Anhalter Bahnhof. Van daaruit gingen we met de S-Bahn naar de Priesterweg. Daar was een zogenaamd doorgangslager, een verzamelplaats van alle Arbeitseinsatzers die naar Berlijn kwamen. We werden er in noodbarakken ondergebracht. Het was inmiddels uur. Dat was dus een lange dag. De volgende morgen stond ik om 5 uur op. Ik had niet goed geslapen. Maar het was mooi weer. Om uur zou ik opgehaald worden door de directeur van Frigidaire GmbH Berlin NW 87 (Wiebestrasse 12). Hij kwam met een Mercedes voorrijden. Vier Hollanders stapten in, waaronder Wim Niemans van de Lindelaan in Rijswijk en ik. Die directeur reed eerst naar de fabriek om één en ander te bespreken. Daarna liet hij ons wat van Berlijn zien en vervolgens bracht hij ons naar waar we kwamen te wonen: Kommandantenstrasse 62 SW68.

117 Het was een grote woning, met veel kamers, middenin het centrum. Een mevrouw was eigenaresse. We kregen te horen dat we vrijdags aan het werk moesten en dat we op zaterdag en zondag vrij zouden zijn. s Morgens om 6.30 uur vertrokken we vanaf de Spittelmarkt met een dubbeldekker, lijn 11. De bus reed via de Leipziger Strasse, Friedrichstrasse, Unter den Linden, Brandenburger Tor, langs de Rijksdag, via Alt-Moabit, Turmstrasse en Wiebestrasse. Deze laatste straat is er niet meer, want hij werd niet in de nieuwbouw meegenomen. Het was een reisje van ongeveer twintig minuten, dus waren wij ruim op tijd om om 7.00 uur met het werk te beginnen. Het werk dat ik deed was montage. Ik geef hier een overzicht van de eerste verdiensten over 35 werkuren: 35 x 90 pfennig per uur is RM (Reichsmark) 31,50 buitenlandse toeslag RM 1, RM 32,54 loonbelasting RM 1,50 rijks- en invalideverzekering RM 0,90 burgerbelasting RM 0,33 ziekengeld RM 1,15 lagerhuur RM 1,05 totaal RM 4, netto RM 27,61 busgeld en eten door zaak ingehouden en afgedragen RM 5, blijft over RM 22,61 Mijn loon bij ALTA was, vlak voor ik naar Duitsland ging, ƒ12,10 voor 48 werkuren. Dus bij Frigidaire verdiende ik goed. Inmiddels had ik bekenden bezocht, onder andere Huub Smulders. Die verbleef in het BMW Lager, een soort woonbarak voor buitenlandse arbeiders, Köpenicker Strasse 179. Jaap van Rijn sliep in Argus Barackenstadt Barak C Graf Roedernallee in de Berlijnse wijk Reinickendorf en Wim Matena in Ardelt Werke Wohnlager 1 kamer 6 in Eberswalde, een plaats buíten Berlijn. Antoon Kort kwam later in lager Morgen in Karlsruhe terecht, Bertus Brok op adres Curt-Helm Strasse 29/35 te Lübeck en Joop Strik Grabauwer Strasse 24 in Schwarzenbeck. HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l115l Aan mijn tweede bezoek aan Wim Matena zit nog een verhaal vast. Ik was met de trein op de terugweg naar Berlijn toen de Sicherheitspolizei passen kwam controleren en de opmerking maakte dat ik niet buiten een straal van 5 km rond Berlijn mocht reizen. Mij was daar niets van bekend. Ik moest me melden op een politiebureau in de omgeving van mijn woonadres. Daarvoor kreeg ik een briefje mee. Op het politiebureau werd mij verteld dat er in mijn paspoort een stempel had

118 moeten staan dat mijn beweging beperkte tot vijf kilometer buiten Berlijn. Later hoorde ik, dat het, omdat ik vanuit het noorden kwam Eberswalde lag 40 km ten noorden van Berlijn verder geen moeilijkheden opleverde, maar dat het als ik naar het westen was gegaan anders afgelopen zou zijn. Dat stempel had ik bij aankomst in het doorgangslager aan de Priesterweg moeten krijgen, maar dat was niet gebeurd. Ondanks alles heb ik die zondag 19 juli een fijne dag gehad. HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn Katholiek zijn in Berlijn Op zaterdagmiddag deed ik boodschappen aan de overkant van de Kommandantenstrasse. Daar was een kruidenierswinkel die gerund werd door een moeder met haar dochter. Het kwam zo te praat dat de moeder aan mij vroeg of ik katholiek was. Ik had een speldje op mijn jas van de St.-Jozefgezellen uit onze parochie in Rijswijk. In Duitsland had je dezelfde vereniging, maar die heette daar Kolpinggemeinschaft. Leden daarvan droegen hetzelfde speldje. Vandaar dat die moeder vroeg of ik katholiek was. Erna, de dochter, vroeg waar ik naar de kerk ging. Dat was meestal naar de Dom aan Unter den Linden. Ze zei: Waar wij naar de kerk gaan, is vlak om de hoek. Als je morgen om 6.40 uur hier bent, dan zal ik op je wachten en gaan we samen naar onze kerk. Toen ik de winkel uitliep, zei ze nog: Bis Morgen früh. En ja hoor, toen ik zondagmorgen 9 augustus 1942 om 6.30 uur naar buiten kwam, stond ze al op mij te wachten. Onderweg hebben we nog wat gesproken en ik merkte, dat ik de Duitse taal al een beetje te pakken had. Ze sprak de kapelaan aan en zei: Hier is een Hollander die graag tot de parochie wil toetreden. In de week erna hebben de kapelaan en ik mijn toetreding in orde gemaakt en vanaf toen gingen Erna Bürkens en ik elke zondag naar de kerk. Gezellig toch, als je van huis gehaald wordt en hier verplicht te werk gesteld bent? l116l

119 Militaire parade Niet altijd aten wij in de fabriek of thuis. Zo n twee maal in de week gingen we uit, spazieren noemde men dat. Er was in de Kommandantenstrasse een leuk restaurant met muziek en met aardige Mädchen die ons bedienden. Daar hoorde je nog eens wat over de toestand in Berlijn of over de oorlog. Zo vertelde men ons dat komende zondag op Unter den Linden een grote parade gehouden zou worden. Heel de militaire top onder leiding van Hitler zou bij het Ehrenmal nu is dat de Neue Wache aanwezig zijn. Wij spraken af er naar toe te gaan. Op zondagmiddag konden we heel dicht bij het Ehrenmal komen. Daar kwam de parade met landmacht, luchtmacht en marine als het ware op ons af. Alle militairen gingen vlak langs het Ehrenmal. Daar stonden de militaire machthebbers opgesteld. Opeens kwam de Grüne Polizei aan die tegen ons riep: Handen uit de broekzakken en in de houding de Hitlergroet brengen! Daar stonden wij als nuchtere Hollanders met Heil Hitler. Achter ons was het plein van de Sint- Hedwigskathedraal en kregen wij de kans weg te lopen. Onze parade was voorbij. Maar in gedachten zie ik het nog helemaal voor me, juist nu na bijna 70 jaar bevrijding. Niet langer gewenst We wilden ons verhaal vertellen aan de meisjes van het restaurant, dus gingen we daar weer eten. Maar toen we aankwamen, lazen we op het raam van het restaurant een brief met Ausländer unerwünscht. Iemand van de bediening kwam naar de deur en zei: Lopen jullie maar achterom. Wij vangen jullie wel op. Dat omlopen kon namelijk, want in de straat waren doorgangen om op het binnenterrein te komen. Toen we daar aankwamen, kregen we te horen wat er de keer daarvoor toen we in het restaurant aten, gebeurd was. Wij kregen toen eerder onze maaltijd dan de militairen die daar later binnen kwamen. Dat werd het personeel kwalijk genomen. Daarom mochten er geen Ausländer meer komen. Maar achter het restaurant was een kamertje waar wij konden eten. Daarom kregen de dames van die Holländer een flinke fooi. Op verlof Ik schreef vaak naar huis. In de brief van 19 september 1942 liet ik mijn ouders weten dat ik 6 oktober met verlof zou komen. Dat had ik nooit gedacht! Hoe dat zo gekomen is? Ik zal het precies vertellen. In de week voor de brief was ik gewoon aan het werk toen de bedrijfsleider naar mij toekwam en vroeg of ik met Urlaub dit is verlof wilde. Ik antwoordde natuurlijk Ja! s Middags werd ik bij Herr Bus, de directeur, geroepen en deelde hem mee dat ik graag met verlof zou willen. Ik kreeg de volle medewerking van hem. Hij zou het in orde gaan maken. Wij waren met z n drieën gekomen Wim Niemans, Henk Straatman en ik en we kregen met z n drieën verlof. De datum werd 6 oktober. We zouden tussen en uur met de trein uit Berlijn vertrekken en s nachts doorrijden. Woensdagmorgen 7 oktober zou de trein tussen 8.00 en uur in Utrecht aankomen. Omdat de trein niet verder zou gaan, zouden we de rest van de reis zelf moeten verzorgen. HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l117l

120 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l118l Maagklachten Maar het was nog geen 6 oktober, dus vertel ik nog iets over de periode tussen 19 september en 6 oktober. Ik was al eerder bij de bedrijfsarts geweest voor maagklachten. Die vertelde me dat dit kwam door de verandering van het eten. Hij vertelde wat ik wel en wat ik niet mocht eten. En ik kreeg ook medicijnen. Voor mijn verlof zou hij mij een attest meegeven met zijn advies. Ik zou mij moeten melden bij de Krankenkasse in Den Haag. Deze was aan de Nieuwe Parklaan. Het verlof was geregeld en de rest zou wel later komen. Inmiddels had ik van mijn ouders een brief ontvangen, gedateerd zondag 27 september 1942, waarin ze schreven hoe blij ze waren dat ik thuis zou komen.

121 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn Druiven, voetbal en nog veel meer Nu wil ik even iets vertellen over een aardigheidje van mij vanuit Berlijn voor mijn familie in Rijswijk. Voor ik naar Berlijn moest, heb ik op de tuin van Duijvestein aan de Strijp nog druiven gekrent. Nico van Leeuwen van Willem Maristraat 10 kwam veel op die tuin. Ik heb hem vanuit Berlijn een brief gestuurd met daarin de vraag of hij in naam van mij een kistje druiven wilde bezorgen in de Willem Marisstraat op nummer 5. Als reactie kreeg ik een briefkaart met een bedankje van mijn ouders. l119l In Berlijn hadden wij contact met Herr Ulendorf. Die regelde van alles voor ons. Zoals de bioscoop, wat te bezichtigen, evenementen, rondvaarten enzovoort. Wij waren daartegenover met een sigaartje en een flesje wijn dankbare jongens. Zo hadden we graag de voetbalwedstrijd Duitsland-Zweden in het Olympisch Stadion willen zien, maar de kaartjes waren uitverkocht, aldus Herr Ulendorf.

122 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn Naar huis Wij, Wim Niemans, Henk Straatman en ik vertrokken op 6 oktober om uur vanaf het Anhalter Bahnhof. We hebben de hele nacht doorgereden en weinig geslapen, maar veel gepraat en gelezen. We hebben ook nog iets gezien van de stations Hannover en Osnabrück. In Bentheim bij de grens kwam de douane, op z n Duits Zollbeamte, controleren. De koffers moesten open. Die zaten vol lekkernijen die in Duitsland nog te koop waren, zoals koffie, thee, boter en suiker. We hadden zelfs gebakjes meegenomen voor bij de koffie. Een Duitse beambte vroeg aan ons: Willen jullie soms laten zien hoe goed het in Duitsland is? Ja, antwoordden wij. Hij lachte en zei: Machen Sie das Gepäck mal wieder zu. Doe Treinkaartje Berlijn-Utrecht de koffers maar weer dicht. Zo kwamen wij, na een oponthoud van tweeëneenhalf uur, weer in Holland en het was inmiddels dag geworden. Bij ieder station kwamen we dichter bij huis en om 9.15 uur waren we in Utrecht. Voor de verdere reis moesten wij zelf zorgen. Ik heb nog een telegram naar huis gestuurd, zoals mijn ouders in hun laatste brief gevraagd hadden. Om kwamen we in Voorburg aan. De ontvangst was fenomenaal: familie en vrienden waren in groten getale aanwezig en mijn kameraad Aad Borsboom was met de bakfiets gekomen voor mijn koffer. Hij had al zijn melkklanten ervoor in de steek gelaten. De thuiskomst was een feestdag en wat wij thuis niet meer hadden, zoals een drankje en iets voor bij de koffie, kwam uit de koffer. Ik had het grootste gedeelte van mijn kleding in Berlijn gelaten om zoveel mogelijk artikelen die in Holland niet meer gekocht konden worden, vanuit Berlijn mee te nemen. l120l

123 Een muisje met een staartje Het eerste wat ik deed was mij melden bij de Deutsche Krankenkasse für die Niederlande Nieuwe Parklaan 70 Den Haag. Ik heb ook een bezoek gebracht aan dokter Bloem, specialist in het ziekenhuis Antoniushove in Voorburg. Ik kreeg van hem dezelfde medicijnen als van de bedrijfsarts in Berlijn. Kort daarna kreeg mijn vader van Frigidaire in Berlijn een schrijven toegestuurd, waarin de ontvangst van zijn brief bevestigd werd en waarin hem gevraagd werd een doktersattest te sturen met een inschatting van hoe lang mijn arbeidsongeschiktheid nog zou kunnen duren. Op 2 november heb ik Frigidaire geschreven dat ik hun schrijven van 21 oktober ontvangen had, dat ik me gemeld had bij de Krankenkasse in Den Haag en daar onder controle stond, dat ik nog steeds onder doktersbehandeling was en dat de dokter niet met zekerheid kon zeggen hoe lang mijn ziekte nog kon duren. Frigidaire schreef op 9 december 1942 een brief terug. Daarin stond dat zij aannamen dat na zo n lange periode mijn ziekte wel voorbij zou zijn en dat ik mijn werk aldaar weer zou kunnen oppakken. Zij gaven mij tien dagen de tijd. Zou ik binnen die tien dagen niet teruggekeerd zijn of geen doktersverklaring gestuurd hebben, dan zou men verdere stappen richting Arbeitsamt ondernemen. Zo, die zit! dacht ik. Met deze brief ben ik naar het arbeidsbureau gegaan en daar werd mij verteld, dat, zolang ik bij dokter Bloem in behandeling was, ik in de ziektewet kon blijven. Zij zouden het verder afhandelen. Intussen ontving en schreef ik brieven en bezocht bekenden. Veel post kreeg ik van Wim Matena uit Eberswalde. Hij zou op 17 februari 1943 op verlof komen. Hij schreef ook nog, dat het pakje dat wij van Rijswijk uit naar hem gestuurd hadden, niet vlekkeloos was aangekomen. Ze hadden er met hun lange vingers aangezeten. Henk Straatman die met mij op verlof was vanwege de geboorte van een dochter, heb ik ook bezocht, Pretoriastraat 78 in Den Haag. Van Antoon Kort en Cobi Halkes kreeg ik een verlovingskaartje, op papier uit de bezettingstijd, maar toch een leuke kennisgeving. Antoon was voor de Arbeitseinsatz in Duitsland, Karlsruhe-Durlach, maar ik ben Cootje wel wezen feliciteren. De vriendenclub had nogal eens een feestje. HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l121l

124 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l122l Weer terug naar Berlijn En, ja hoor, na een tijdje niets gehoord te hebben over hoe het nu verder met mijn ziekteverlof zou gaan, ontving ik op 11 februari 1943 een bevestiging van de Deutsche Krankenkasse in Den Haag, dat ik van 13 oktober 1942 tot 6 december 1942 arbeidsongeschikt was vanwege gastritis. Onderaan het briefje stond met de hand geschreven Wenden! Aan de achterzijde stond een handgeschreven aantekening in het Duits. In het Nederlands: Een verzoek om verwijzing ligt hier niet voor. Arbeidsgeschiktheid kan van hieruit niet worden beoordeeld. Met dit briefje ben ik naar het arbeidsbureau gegaan. Daar werd mij meegedeeld, dat ik weer naar Berlijn moest om daar afgekeurd te worden.

125 Zo vertrok ik vrijdag 12 februari 1943 vanaf Staatsspoor naar Berlijn. Eenmaal veilig op mijn stekkie daar aangekomen, ben ik op zondag met een jongen naar de bioscoop geweest. Er werd een film gedraaid over de landing van parachutisten bij Moerdijk. Verder in deze week ben ik naar de dokter gegaan die de geneeskundige behandeling zou voortzetten en met Herr Bus, mijn baas, in gesprek zou blijven. 19 Op vrijdag 19 februari ging ik met de jongens mee naar de fabriek, want Herr Bus had naar mij gevraagd. Ik kreeg toen een briefje overhandigd, waarin stond dat Frigidaire mij op 1 januari 1943 bij de Allgemeine Ortskrankenkasse had afgemeld vanwege de onzekerheid over mijn terugkomst, dat ik nu was teruggekeerd en daarom weer werd aangemeld. Bus vertelde mij dat ik naar het Arbeitsamt moest voor een keuring. Daar kreeg ik een attest mee, waarin stond dat ik arbeidsongeschikt was en dat ik naar Holland terug zou mogen. De vrijdag erna zou ik terug moeten komen om mijn papieren op te halen. Ik kreeg toen een bewijs van goedkeuring om naar Holland terug te keren. Met dit bewijs moest ik naar de Krankenkasse in Den Haag voor een stempel. Dat stempel heb ik niet gekregen: ik moest terug naar de dokter voor een uitvoeriger attest. Dan pas zou ik een stempel kunnen krijgen. Afwachten maar. HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l123l Bombardement van Berlijn Zaterdag 27 februari ben ik nog even bij Erna in haar winkel langsgegaan. Ze zei tegen mij: Kom mee naar binnen en luister even naar Goering op de radio. De generaal van de luchtmacht houdt een rede over hoe veilig het hier is. Toen ik thuis kwam, zei ik tegen mijn huisgenoten: Nu, jullie hoeven niet bang te zijn, want er komt geen enkel vijandelijk vliegtuig boven de hoofdstad. Maar wat was de reactie van Erna? Nou, laat Goering zijn grote mond maar houden, want vanavond Geht es los. En ja hoor, ze had gelijk. Wat er gebeurde, heb ik de andere dag, zondag 28 februari in een brief naar huis geschreven.

126 Ik schreef: HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l124l Gisteravond om ½ 10 was het luchtalarm. Ik was mij net aan het uitkleden om naar bed te gaan, maar dat was niet meer nodig. We hebben op elkaar gewacht en om 9.45 gingen we naar de kelder. Onderwijl dat wij naar de schuilkelder gingen waren ze al flink aan het schieten en we maakten daarom gauw de benen want met al die afweer regent het scherven. We hebben tot in de schuilkelder gezeten en voelden onderwijl hevig gedreun. Toen we uit de schuilkelder kwamen was het vlak bij t lager waar bommen zijn gevallen en het is dan hemelsbreed misschien 150 meter van het lager af waar het hevig brandde, ook in de Kommandantenstrasse. Wij hebben tot 2.30 op straat gelopen en zo hier en daar eens naar de schade wezen kijken. Dus van tot 2.30 hebben wij niets anders gedaan dan gelopen en gekeken. Toen zijn wij in ons bed gekropen tot 8 uur en waren allen al weer op. Henk Straatman was om 6 uur naar de fabriek gegaan en kwam om 8 uur terug met de mededeling dat we allen wel thuis konden blijven, want de fabriek was helemaal uitgebrand behalve het kantoor. Wij zijn toen om 8.30 uur weggegaan om te gaan kijken. Ik zelf moest ook naar de fabriek om m n papieren te halen en toen ik daar aankwam was er van de fabriek niets meer te zien. Ik dacht natuurlijk dat ik naar m n papieren kon fluiten, maar de baas kwam naar me toe en zei: Nieuwmans, je moet naar het arbeitsamt en zelf de papieren gaan halen. Ik er naar toe maar werd weer teruggestuurd met de boodschap dat ik de firmavertegenwoordiger mee moest brengen. Ik terug naar de fabriek en kreeg daar de boekhouder mee om weer naar het arbeitsamt te gaan. We kwamen daar en kregen het terugkeerbewijs terug zonder stempel, maar er stond op geschreven dat ik lichte arbeid kon verrichten, dus dat ik niet naar huis kon. We kwamen weer op de fabriek terug en daar heb ik dat bewijs aan de baas laten lezen. Hij zei weer op zijn beurt: Dat gaat niet, want nu in deze toestand heb ik helemaal geen lichte arbeid, dus je moet naar Holland terug. Kom nu morgen maar terug, dan zullen wij wel zien wat we doen. In die tussentijd dat ik van het Arbeitsamt naar de fabriek en terug ben gegaan, moesten de jongens puin komen ruimen in de fabriek en daar zijn ze aan bezig geweest tot 4 uur. Nu zijn ze allen thuis en moeten morgen om 8 uur bij de fabriek wezen. Het is met ons allen goed afgelopen, behalve met twee verlofgangers. Zij kwamen gisteren om half 11 thuis met nog 2 anderen die hier in het lager liggen. De ene woont privaat vlak bij de fabriek en de andere slaapt in de fabriek. Nu was degene die in de fabriek slaapt vannacht hier blijven slapen maar de koffers had hij op de fabriek laten staan en dat is nu helemaal verdwenen. Wat hij aan had dat heeft ie nog maar voor de rest niets, alles weg. Nu die tweede die privaat woont. Die z n hele huis is ingestort en de kostbaas is dood en hij mankeert niets. t Is verschrikkelijk hoor voor die jongens. t Was ook een ware hel hier en ik schrijf U zo gauw omdat U zich over mij niet ongerust hoeft te maken. Het is met mij nog goed hoor. Ik ben misschien weer gauw thuis en mocht het niet t geval wezen, dan heb ik hier nog iets dat ik niet vergeten mag. Moeder ik feliciteer U alvast van harte en nog vele jaartjes hoor. Ik zal m n best doen om n brief te sturen die U precies op Uw verjaardag ontvangen zal. Vandaar deze korte gelukwens. Nou veel weet ik niet meer te schrijven als dat ik U het beste wens en tot spoedig wederziens. Vader, Moeder, Riet, Sien en Janny, het beste hoor en tot kijk. Houd U taai hoor. Ik ook. Vele groeten van Jaap Ik heb nog wat vergeten en dat is dat ik van de fabriek 62,17 mark heb ontvangen dus ik kan voorlopig een deurtje openschoppen. Maak U geen angst geld heb ik en eten ook dus dat gaat wel. Nogmaals het beste Dag Dag Dag Jaap

127 Nog een kleine aanvulling over het verdere gebeuren van het bombardement van zaterdag 27 februari en de nacht van 28 februari. Kort erna wisten we een Nederlandse krant te bemachtigen met een foto van de uitgebrande Sint- Hedwigskathedraal. Toen wij erbij stonden, was de hele ronde koepel roodgloeiend en de hitte konden wij voelen. Op een gegeven moment stortte die in en sloegen de vlammen wel 30 meter naar omhoog. Toen zij wij maar weggegaan en werd het plein gesloten. Van het kastje naar de muur Vanwege het bombardement mocht ik niet meer werken, dus heb ik de zorg voor de jongens op me genomen. Ik deed boodschappen, verzorgde de post en ging naar de wasserette. Frau Lipper, onze hospita, had gevraagd of ik de kamers wilde doen. Ja, had ik gezegd, want ze was ook goed voor ons. Zo af en toe had ik had ik nog wat boodschapjes bij Erna, die altijd met nieuws kwam over Berlijn en de oorlog. Nog steeds ging ik iedere zondag met haar naar de kerk. Er bleef ook weleens een bakje koffie over. We hoefden ook niet meer in de aparte kamer te eten in het restaurant, want de militairen hadden zich erbij neergelegd dat er ook buitenlanders toegelaten werden. Zo scharrelde Jaap maar door. Op vrijdag 19 maart moest ik weer op het arbeidsbureau komen. Ze vroegen naar mijn Rückkehrschein (terugkeerbewijs), maar ik zei dat ik het daar al eerder achtergelaten had voor een stempel. Ze hebben overal gezocht, maar het was nergens te vinden. Ik moest toen weer naar de fabriek, waar alleen nog het kantoor van over was, voor een nieuw Rückkehrschein. Van de fabriek moest ik naar de dokter om een nieuw attest te halen, dat ik dezelfde dag nog meekreeg. Zaterdag 20 maart 1943 ben ik naar de fabriek geweest om het terugkeerbewijs op te halen en opnieuw af te geven bij het arbeidsbureau. Daarna zou het in behandeling worden genomen door de Krankenkasse voor bevestiging. Ik hoopte dat het voor mij nu niet zo lang meer zou duren dat de Krankenkasse het weer naar mijn baas zou sturen en ik eindelijk naar huis kon. Wat kreeg ik van mijn baas toen ik op 31 maart naar het kantoor van de fabriek moest komen? Het terugkeerbewijs! Met toestemming van Frigidaire, Krankenkasse en Arbeitsamt. Herr Bus had alles in orde gemaakt, waar ik hem zeer dankbaar voor was. Opnieuw naar huis Ik ben meteen naar het Anhalter Bahnhof gegaan voor een treinkaartje, heb m n koffers gepakt met de nodige lekkernijen, heb afscheid genomen van de jongens en vertrok s middags om uur met de trein naar Holland. Rond middernacht kwam ik aan op Staatsspoor. De stationschef stond mij op te wachten. Zo, zei hij, ben je daar? Ik was hartstikke blij en vroeg hem: Wat moet ik met die koffer? Ja, daar zegt u wat. Ze weten thuis niet dat ik uit Berlijn kom, want in ben in één dag van Berlijn naar hier gekomen. En waar moet u heen? Naar de Willem Marisstraat in Rijswijk. De chef zei: De koffer laat u maar hier. Die berg ik netjes op. De tas neemt u mee. U krijgt van mij een bewijs, dat u hier om uur aangekomen bent. U kan dan vrij naar huis lopen. Ik sluit de boel af en loop met u mee tot aan de Stuwstraat, want daar woon ik. Onderweg zei hij nog: Je ouders zullen wel opkijken als je s nachts om 1.30 uur voor de deur staat. We hebben nog gezellig lopen kletsen. Bij HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l125l

128 de Stuwstraat zei hij: Tot morgen. Als je de koffer komt halen, dan ben ik er ook. Ik gaf hem een pakje sigaretten, waar hij erg blij mee was. Ik ging alleen verder in die pikdonkere nacht. Niemand te zien. Om 1.30 uur stond ik thuis voor de deur en belde zachtjes aan. Het bovenraam van de slaapkamer ging open en een mannenstem vroeg: Wie is daar? Ik zei: Uw zoon uit Berlijn. Pa zei: HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l126l Mijn Ausweis voor voedselbonnen te Berlijn heb ik mee naar huis genomen God allemachtig! Binnen twee tellen was hij beneden. Moeder en de drie zussen kwamen ook en van blijdschap huilde heel de familie. Ik ben aan het vertellen gegaan, maar ik was moe, kreeg slaap en heb mijn eigen bedje opgezocht, maar zei voor het slapengaan nog: Tot morgen. Dan haal ik de koffer en vertel verder. Op donderdag 1 april thuis wakker worden en opstaan, het was geen grap. Het was echt waar! Wat een belevenis! Een gezellig sober ontbijt, dat nam de oorlog nu eenmaal met zich mee. In gedachten zag ik de inhoud van mijn koffer die opgehaald moest worden. Pa ging met me mee naar Staatsspoor. We gingen met de tram. Daar aangekomen zagen we de chef. Ik hoefde niets te zeggen, want hij ging meteen al richting koffer. U bent zeker wel blij met de thuiskomst van uw zoon? vroeg hij aan mijn vader. Nou en of, je kunt hem maar beter thuis hebben! Zo kwam de koffer aan op Willem Marisstraat 5. We hebben hem op tafel gelegd en geopend, verbaasde gezichten rond een keur aan levensmiddelen: boter, kaas, chocola voor de meisjes, een doos bonbons voor moeder, sigaren en sigaretten voor pa en voor de meegebrachte koffie en thee ook nog een gebakje. Is dit in Duitsland allemaal nog te koop? vroeg mijn moeder. Ja, zei ik. Nou, dan heb jij het niet slecht gehad. Wel, dat was ook zo! Te werk gesteld op vliegveld Ypenburg en in Schipluiden Zo eindigde dan mijn verplichte Arbeitseinsatz in Berlijn. Ansichtkaarten mochten vanuit Berlijn niet verstuurd worden. Daarom heb ik er verschillende meegenomen naar huis en tot nu toe bij mijn documentatie van die tijd bewaard.

129 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l127l De bonkaarten die ik bij mijn vertrek naar Berlijn op 20 juni 1942 bij de gemeente Rijswijk moest inleveren, kon ik op vertoon van het ontvangstbewijs dat ik toen ontvangen had weer terugkrijgen. Nu brak een nieuw hoofdstuk aan: ik moest mij melden bij het arbeidsbureau in Den Haag en papieren en andere bescheiden meebrengen. Daar kreeg ik te horen dat ik bij de Bouwleiding der Luchtmacht Ypenburg moest gaan werken. Die Bouwleiding viel onder Organisation Todt (OT). Dat was een bouwbedrijf van de Duitse staat genoemd naar de oprichter ervan, Herr Todt. Van de uitvoerders Rietveld en s-gravendijk kende ik de heer s-gravendijk: die had een kantoor aan de Populierlaan.

130 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l128l Voorkant Personalausweis Ypenburg Ik werkte op het vliegveld zelf. De start- en landingsbaan was van hout gemaakt. Dat hout was afkomstig van de wielerbaan die vlakbij lag en toen gesloopt werd. Ik moest plukjes hei met krammetjes op dat hout vastzetten om de start- en landingsbaan te camoufleren. Anders zou die vanuit de lucht te zichtbaar zijn. Toen werd er proef gevlogen met een Junker, een driemotorig propellervliegtuig. Dat type was ook gebruikt voor de landing van parachutisten op Ypenburg. Het proefvliegtuig kwam aan vanuit de richting Nootdorp, kwam op de landingsbaan en een grote stofwolk van rondvliegende stukjes hei was het gevolg! Het was meteen over met de camouflage! Door dit voorval was ik ook mijn baantje als camoufleur kwijt. Maar ze hadden wat anders voor mij. De heer Bakkenes nam mij mee naar Schipluiden. Er werd toen veel geluisterd naar radio Oranje, die vanuit Engeland uitzond. De Duitsers vonden dat niet leuk. Ze hadden er iets op gevonden om die uitzendingen vanuit Engeland te storen. Dat deden ze met een snel piepend geluid. En die zendmast daarvoor stond nu in Schipluiden, in het weiland bij boer Van Adrichem. Er waren wat houten gebouwtjes. De houten zendmast zelf was 40 meter hoog. Ik werkte er met Joop Strik. Boven in die zendmast aten wij wel eens ons boterhammetje. Je had er een prachtig uitzicht. We floten ook wel eens naar de meisjes daar beneden die op de fiets voorbij kwamen. Die keken dan verschrikt in het rond en wisten niet waar het geluid vandaan kwam. Wat het eten betreft, zaten we er ook goed, want Van Adrichem had boter, kaas, melk en eieren. Die namen we wisselend mee naar huis, zónder gecontroleerd te worden. Het is lange tijd goed gegaan, maar op een keer waren wij de pisang en toen was dat meenemen van eten meteen afgelopen. Wat voor werk we daar deden? Camoufleren, onderhoud, de zendmast schoon houden en andere klusjes. Ik heb daar gewerkt tot 10 juli Toen moest ik weer naar Duitsland, maar daar schrijf ik later over.

131 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l129l Tijdens mijn ziekteverlof thuis bleef ik corresponderen met mijn kameraden in Duitsland. Ik heb heel wat brieven uit Berlijn ontvangen, van Willem Niemans, Henk Straatman, noem maar op. Maar ik wilde ook voetballen! Tot slot van dit artikel wil ik daar graag iets over vertellen. Van voetbalvereniging Katholieke Rijswijkse Voetbal Club (KRVC) kreeg ik een uitnodiging om op 11 april 1943 te komen voetballen tegen Oliveo in Pijnacker, maar ik ben eerst wezen praten, omdat de papieren die mij beloofd waren door het arbeidsbureau nog niet binnen waren. Ik was pas teruggekeerd uit Duitsland, maar was nog niet ingeschreven bij de gemeente Rijswijk, dus eigenlijk verbleef ik hier illegaal. Ik heb daarom de naam Jan Solleveld maar aangenomen, zodat ik dan toch kon voetballen.

132 Niet lang daarna vond de afrekening plaats door de Deutsche Krankenkasse für die Niederlande. Dit ontving ik keurig thuis: HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l130l Tot besluit In 1979 ben ik tijdens een georganiseerde reis naar Berlijn met Bep, mijn vrouw, teruggegaan naar de plek waar ik tijdens mijn Arbeitseinsatz gewoond had: Kommandantenstrasse 62. Toen had je in dat appartementencomplex winkels beneden en flats daarboven. Het oude complex was er niet meer. Nieuwbouw is ervoor in de plaats gekomen. Maar er was weer wel een nummer 62! Vlakbij was toen de Muur nog.

133 HVR Jaarboek 2014 l De geschiedenis van mijn Arbeitseinsatz in Berlijn l131l

134 HVR Jaarboek 2014 l Het Minangkabause Huis l132l Het Minangkabause huis toen het aan de Leidsestraatweg stond

135 Het Minangkabause Huis De lotgevallen van een nobel integratieplan Rob de Mooy Op 14 mei 1932 opende in Den Haag een grote Indische Koloniale Tentoonstelling op een vier hectare groot terrein in het Westbroekpark. Het doel ervan was de Nederlanders kennis van en begrip voor het tropisch Nederland bij te brengen en de eenheidsgedachte Indië Holland te propageren. Op de tentoonstelling stonden replica s van gebouwen uit Nederlands Indië. Als hoofdgebouw fungeerde het Minangkabause Huis, dat een jaar eerder in traditionele West-Sumatraanse bouwstijl van de Minangkabauers was gebouwd voor de Exposition Coloniale in het Bois de Vincennes in Parijs. Het Minangkabause Huis stond op palen, leek uit meerdere gedeelten te bestaan, had houten wanden, was rijk aan snijwerk en in heldere kleuren versierd. De meerdere zadelvormig gebogen daken eindigden elk in een typische hoornvormige ijzeren punt. In dit soort gebouw, een longhouse, woonden vele generaties van een familie samen. Telkens als er een dochter trouwde, werd het gebouw uitgebreid. Na de Koloniale Tentoonstelling vond in 1933 een aantal van de Indische gebouwen, waaronder het Minangkabause Huis, een nieuw onderkomen op het terrein aan de Mient, waar sinds 1920 de Haagse School- en Kindertuinen liggen. 1 In september 1948 werd in de gemeenteraad van Den Haag voorgesteld het huis te schenken aan het Indisch Instituut te Amsterdam. Het is er niet van gekomen en in 1955 werd het huis verplaatst naar een weiland langs de Leidschestraatweg vlakbij Huis ten Bosch in het Haagse Bos. Er werd een restaurant en een dansgelegenheid in gevestigd en dat kreeg al snel de naam Château Bleu. Boortoren aan de Mient, met links het Huis HVR Jaarboek 2014 l Het Minangkabause Huis l133l De naam Château Bleu gaat terug op een eerder bouwwerk op dezelfde plek. Naast de Leidse poort van het Haagse Bos met tolhek en tolhuis stond in de negentiende eeuw een boerderij met uitspanning. Hier rustte koning Willem I na de jacht graag uit en leste dan zijn dorst met een kom room, een voorbeeld dat de hofhouding al snel volgde. De boerderij kreeg daarom de naam Roomhuis-Boschhek. In 1938 werd die boerderij verbouwd en vergroot en kreeg de naam Château Bleu vanwege de kasteelachtige uitstraling en blauw geglazuurde dakpannen. Deze boerderij werd in de Tweede Wereldoorlog grotendeels verwoest.

136 In 1968 werd op het terrein van Château Bleu een hotel-pension gebouwd. Veel mensen vreesden voor de teloorgang van het Minangkabause Huis, omdat de bouwvakkers er hun intrek hadden genomen. De gemeente Den Haag suste deze angst met de mededeling dat de huidige eigenaars een koper gingen zoeken. De Rijswijkse Courant schreef in 1968 dat er plannen bestonden het Minangkabause Huis medio 1970 naar het toekomstige Juliapark in Rijswijk over te plaatsen voor een bedrag van ƒ Dit plan werd nooit uitgevoerd. Het huis kwam echter wel gedemonteerd in Rijswijk aan en werd, tot nadere bestemming, opgeslagen in een groene stalen nissenhut aan de Van Vredenburchweg tegenover de toenmalige Rijswijkse Openbare Scholengemeenschap (het huidige Vredenburch College), naast de noodgebouwen van de LTS. HVR Jaarboek 2014 l Het Minangkabause Huis Er zijn in Nederland meer Minangkabause huizen gebouwd. In Rotterdam brandde er in augustus 1998 één af, maar dat is herbouwd en in juli 2000 heropende Indonesisch restaurant Minang Kabau Baru aan de Plaszoom 500. Amsterdam heeft er twee, één uit 1916 en de andere uit Het huis uit 1919 stond achter het station en zou inmiddels gedemonteerd opgeslagen zijn. Het gebouw uit 1916 is een rijksmonument en staat in Artis als dierenverblijf voor Aziatische dieren. In 1972 brandde de groene nissenhut met de opgeslagen onderdelen van het Haagse Minangkabause Huis grotendeels af. Er waren toen echter al alleen maar restanten, want eerder hadden bewoners van de Van Vredenburchweg de gemeente ervan op de hoogte gebracht dat de nissenhut vrijelijk betreden kon worden en dat daar regelmatig gebruik van werd gemaakt. Hierdoor was een flink deel van het kostbare fijne teakhouten snijwerk in privéhanden gekomen. De laatste overgebleven resten bevinden zich nu in het Museon in Den Haag. l134l het Rotterdamse Minangkabause huis

137 In de wandelgangen van het Rijswijkse stadhuis was men enigszins ontdaan over het verlies van dit laatste stuk koloniaal verleden in Rijswijk waar toch veel Indiëgangers waren neergestreken. Bronnen en literatuur: Wikipedia, (december 2013); (13 feb. 2013) / (23 jan. 2014) (23 jan. 2014) Corien Glaudemans (red.), Tweede terugblik, 50 foto s met verhalen, Haags Gemeentearchief, 2012 Noten: 1 Zie ook HVR Jaarboek 2011, Haags Gemeentearchief, map , over verplaatsing huis naar gemeente Rijswijk HVR Jaarboek 2014 l Het Minangkabause Huis l135l

138 HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) l136l

139 Johanneskerk ( ) Rob de Mooy en Ruud Poortier In 2012 zou de Johanneskerk aan de Colijnlaan zijn 50-jarig bestaan hebben herdacht, maar in plaats daarvan vierde dit kerkgebouw het halve-eeuwfeest met de slopershamer. Daarmee ging een markant gebouw voor Rijswijk verloren. Een terugblik. Rijswijk zou groeien tot een stad van minstens , misschien wel inwoners. Dat was althans de optimistische visie in het begin van de jaren vijftig. Archibald Bogaardt was een burgemeester met visie, met zijn blik naar het Westland gericht en met de rug naar boze buur Den Haag, die ook toen al zijn annexatievingers naar Rijswijk uitstrekte. Vanaf de Lijsterbeslaan en de Jozef Israëlslaan rukten de bouwtekeningen op: het Havenkwartier, Te Werve-Oost, Te Werve-West. En waar huizen komen, komen ook voorzieningen: scholen, winkels en kerken. Al in 1954 stelde de kerkenraad van de Nederlandse Hervormde Gemeente een bouwcommissie in: de heren K. Greep, W.J. Smeulers, J. van der Gevel, H.F. Lintz en K.G. Weys waren de eersten die zich met de problematiek bezighielden. De Oude Kerk was namelijk druk bezet en de gemeenteleden kwamen steeds verderaf te wonen. Ook bij hen klonk de wens een kerkzaal in de buurt te krijgen en voor de drie predikanten (de rechtzinnige L. Tamminga en de vrijzinnige H.F.C. de Boer en P. Jonges) was de logistiek met vier diensten per zondag soms ingewikkeld. 1 Juist in de tijd dat de recht- en vrijzinnigen na een halve eeuw bakkeleien eindelijk door één deur konden, moest het broze evenwicht tussen beide denominaties zorgvuldig worden bewaakt. Beide Verenigingen beschikten over een eigen kas voor een nieuw, eigen gebouw, maar het was al snel duidelijk, dat de hele gemeente één nieuw kerkgebouw wenste (wat niet wil zeggen dat er ook gezamenlijke kerkdiensten zouden komen.). Vier jaar verder bleek de bouw nog weinig opgeschoten: er was een bouwplek aangewezen, er was grond (voor een symbolisch bedrag van de gemeente gekocht), de verenigingsbouwkassen waren (eindelijk) in de grote pot gestort, er waren stijgende schattingen van de kosten en dat laatste was een probleem. Er stond namelijk nog steeds geen kerk. In 1958 raamde men de bouw- en inrichtingskosten op bijna zes ton. Er was inmiddels een vierde predikant beroepen, de rechtzinnige ds. A.J. van den Ham, speciaal voor de wijk Te Werve en er was een voorlopige ruimte gevonden in de Huis ter Nieuburghschool aan de Jac. van Offwegenlaan. De gemeentelijke uitbreidingsplannen over het spoor maakten straks een dérde hervormde kerk noodzakelijk. Begrijpelijk dat er financieel gefronst werd. Allerlei specialisten traden toe tot de bouwcommissie om alle verwachte geldstromen in goede banen te dirigeren. Niet dat de bouwcommissie had stilgezeten. Laat duidelijk zijn dat zij een adviserend orgaan was, dat de Kerkenraad en de (beherende) Kerkelijk Commissie van haar plannen moest overtuigen. Er werden acties gevoerd, de dominees werden ingeschakeld en er was regelmatig overleg met de burgemeester. Allerlei mensen HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) l137l

140 stuurden bouwtekeningen en suggesties in, maar in april 1958 nam de inmiddels uitgedijde commissie een krachtdadig besluit: nu er een ton beschikbaar was, moest een commissie van drie de uitvoerende zaken coördineren. Enkele maanden later kwam ds. Jonges met de naam van de architect: Duintjer. HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) l138l Professor Marius Frans Duintjer Marius Frans Duintjer werd op 22 december 1908 te Veendam geboren als zoon van de directeur van een aardappelzetmeelfabriek aldaar. Na zijn middelbare schoolopleiding in Veendam studeerde hij in het Zwitserse Zürich bouwkunde aan de Eidgenössische Technische Hochschule (ETH). Na zijn afstuderen en het vervullen van zijn dienstplicht werkte hij enkele jaren op het architectenbureau van Le Corbusier in Parijs, waar hij zich vooral bekwaamde in stedenbouw en grote woningcomplexen. Zijn eerst verworven opdracht en ontwerp was een zomerhuisje op het landgoed Meindersveen voor een familielid. In 1935 keerde hij terug naar Nederland en werkte korte tijd samen met architectenbureau Hooykaas in Rotterdam. Gaande weg ontwikkelde hij een stijl die onafhankelijk was van bestaande stromingen. Duintjer was erg gecharmeerd van de Japanse bouwstijl. Veel van zijn kerken droegen dan ook de sporen van deze stijl. Hij hanteerde drie ontwerpuitgangspunten: - een niet dominerend karakter van het kerkgebouw in de omgeving, - een mobiele opstelling van de kansel, - de ligging van bijruimten als inleiding tot de kerk. Rijswijk kon te rade gaan bij enkele eerdere kerken die Duintjer had ontworpen: de Kruiskerk te Amstelveen (1951) en de Opstandingskerk te Amsterdam ( De Kolenkit ) (1956). Tegelijk met de Johanneskerk werd in Zeist de Thomaskerk gebouwd (1962) en later nog de Amsterdamse Pinksterkerk (1965). Een ander imposant bouwwerk van hem is het stationsgebouw van Schiphol uit Duintjer overleed op 2 mei De bouwcommissie had wel al goed nagedacht over de opzet van het gebouw: door de verdere uitbreiding van Rijswijk zou de kerk immers centraal in de gemeente komen te liggen en door de aangewezen plaats ook nog eens centraal in Te Werve. De opdracht aan Duintjer werd dan ook niet een kale kerk te bouwen, maar een gebouw dat een spilfunctie in de gemeente en in de wijk kon vervullen. Dat betekende dat er letterlijk naast de kerkzaal ook ruimte werd gecreëerd voor kerkelijke en niet-kerkelijke activiteiten. De kerkzaal zelf zou door een vouwwand in twee gedeelten kunnen worden verdeeld. De andere ruimten lagen in de zuidvleugel (Kerkelijk Bureau, grote vergaderzaal) en aan de grote gemeenschapsruimte lagen nog drie kamers, waaronder de predikantsruimte. Aan het eind werd een keuken met afhaalbuffet ingericht. Zo kon de koster genoeg koffie zetten als alle ruimten bezet waren en bovendien werd een deel van de kerkzaal ook verhuurd voor recepties en partijen. Over de doelstellingen van Duintjer: Het streven van het interieur van de Johanneskerk was gericht op een ingehouden ruimtevorm, een licht-omsluiting als aanduiding van de plaats waar de dienst gehouden werd. Kenmerkend waren hiervan de grote betonnen glasgevel puien. Met de plaats van de kerk in de wereld motiveerde Duintjer het principe van de bijruimten waaraan hij bouwkundig uitdrukking gaf: geen imposante toegang, maar een verbinding van wereld en kerk. Even zo belangrijk was het ruimtelijk

141 effect van de indirecte benadering van de kerkzaal buiten en binnen. Dit gebeurde door richtingsveranderingen, waardoor steeds andere delen van de kerk in beeld kwamen, zoals de kerkzaal met uitkragende spanten en witte vensters, de lage aanbouw, de ontmoetingsruimte met grote puien, waardoor de patio van binnenuit werd beleefd en de entree op eenvoudige wijze werd aangeduid door een summiere pergola. Elke monumentaliteit, elke zweem van symmetrie was aan deze benadering vreemd en typerend voor de zeventiende-eeuwse Japanse Sukÿa - architectuur. De geboden locatie gaf hem de mogelijkheid daartoe. Kenmerkend waren de dakoverstekken met het dunne plaatvormige dakvlak met daaronder de zichtbare draagconstructie, een door Duintjer al eerder toegepaste stijlvorm. De kerk lag geheel vrij in het groen, met nog een hof tussen de diverse afdelingen. Binnen was gekozen voor flexibiliteit: preekstoel, doopvont, avondmaalstafel en de stoelen konden worden verplaatst, wat dan ook regelmatig gebeurde. HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) l139l De Johanneskerk in aanbouw Op 22 juni 1962 werd de kerk in gebruik genomen. Ds. Van den Ham preekte (uiteraard) uit het Evangelie naar Johannes: Johannes is de apostel van de liefde, van de vrede, van het licht en het leven, ruimte en mildheid. Zo ligt deze kerk hier ook; in plaats van krampachtig optorenend hoger te willen zijn dan de omringende gebouwen, ligt hij daar nederig en eenvoudig als een vriendelijke bungalow des Heren, trouw aan de aarde, ruimte en ontmoeting biedend midden in het gewone leven. De reacties op het nieuwe gebouw waren echter niet onverdeeld positief. Duintjer had in de verschillende hoogten ervan symboliek aangebracht: de vergaderruimten laag, de kerkzaal hoger en daarbovenuit de vierkante toren

142 met halverwege de klok. Duintjer zei zelf hierover: Sommigen zeggen: het lijkt wel een fabrieksschoorsteen. Ons antwoord is: dan heeft men weinig onderscheidingsvermogen. Inderdaad rijzen fabrieksschoorstenen ook ten hemel, maar alles wat ten hemel rijst, is daarom nog geen fabrieksschoorsteen. De journalist van de Nieuwe Haagse Courant (22 juni 1962) had geen directe associaties met een kerkruimte: Men kan zich er wanen in alle mogelijke gelegenheden, zoals een (keurige) kazerne-kantine of een moderne veilinghal, doch wij hadden niet het besef in een sacrale ruimte te zijn. Vooral de wanden wekten zijn misnoegen op: deze waren opgebouwd uit kleine betonnen kozijnen, met daarin beplakt dubbel glas. Voor de architect was dit concept, waarmee de bouwcommissie en de kerkenraad van harte hadden ingestemd, juist essentieel geweest: doordat de kerkruimte zijn eigenlijke gestalte niet krijgt door de muren, maar door het licht. Licht en klaarheid zijn karakteristiek voor deze kerk. Een gedenkboekje uit 1987 noemt dit johanneïsch en legt verband met de gekozen naam: Johanneskerk, naar de discipel die in zijn Evangelie Jezus citeert als het licht der wereld en in zijn eerste Brief God het licht noemt. HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) l140l Foto Nieuwe Haagse Courant, 22 juni 1962 Wat echter ontbrak, was kleur: in de loop der jaren werd dat als gemis ervaren en werd dit het onderwerp van interieurvernieuwing. Vanaf 1987 hing een kleurig wandkleed van Nella Wagemans boven het liturgisch centrum. Uit het boekje: Hopelijk zullen de recente interieursveranderingen en verbeteringen ertoe bijdragen dat de Johanneskerk, die vaak als kil en kou werd ervaren, warmte zal bieden aan velen! Dat de kerkgang nadien terugliep, had te maken met andere oorzaken: ontkerkelijking, vergrijzing en verhuizing. Maar er kwam een nieuwe impuls: de nabijgelegen gereformeerde Messiaskerk aan de Generaal Berenschotlaan kampte namelijk met hetzelfde probleem. Er werd samenwerking gezocht en gevonden.

143 Vanaf 1985 kwamhet Samen-op-Wegproces in geheel Rijswijk op gang met de situatie in Te Werve als voorbeeld en motor. Na een periode van kerkgang om-enom, sloot de Messiaskerk op 22 april 1990: de gezamenlijke dienst begon daar, vervolgens liep men in optocht naar de Johanneskerk en zette daar de viering voort. Vanaf die zondag was het de kerk voor gereformeerden en hervormden van Te Werve samen. Uit de opbrengst van de verkoop van de Messiaskerk kreeg de Johanneskerk in 1993 een nieuw orgel. 2 Maar dat redde op den duur die kerk niet. Rond 2000 was door de verdere terugloop van financiën en kerkleden een heroriëntatie van de hervormde en gereformeerde federatie noodzakelijk en als gevolg daarvan werd de Johanneskerk in 2006 afgestoten. Het gebouw werd eigendom van de woningcorporatie Rijswijk Wonen, werd nog enkele jaren verhuurd, maar uiteindelijk ontruimd in afwachting van de sloop. HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) l141l Wandkleed van Nella Wagemans (1987)

144 HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) Hiermee ging een kerkgebouw verloren, maar ook een gemeenschapscentrum. In de eerste plaats van allerlei kerkelijke organen, zoals het Kerkelijk Bureau, en als vergaderplaats voor allerlei raden en commissiesen ook voor verwante clubs als de Rechtzinnig Hervormden, de Protestantse Christelijke Ouderenbond, de soos van de Hervormde Vrouwendienst. Duintjer had niet voor niets ruimte geschapen: ook werelds gebruik door het Tollens Ensemble, de CJV-drumband, bridge-, zang- en muziekverenigingen, pedicures, Amnesty, de Wereldwinkel en buurtorganisaties als Verenigingen van Eigenaren vonden er hun werk- en oefenplaats. Er waren recepties, bruiloften en partijen. De bereikbaarheid en de parkeerruimte waren zeker pluspunten! Op deze manier kon de Johanneskerk zijn centrale functie in gemeente en wijk ten volle benutten. Voor de achtereenvolgende kosters C. van der Perk, J. Notenboom en W.J.A. Zwaan was het een dag- en avondtaak alles logistiek te bestieren. Dat de Johanneskerk niet meer dan vijftig jaar heeft bestaan, toont aan hoe Rijswijk in die halve eeuw is veranderd. De pil kwam en de gezinnen werden kleiner. Niettemin werden de flatwoningen in de directe omgeving als te krap ervaren en trokken gezinnen weg uit Te Werve en verhuisden naar Steenvoorde of Zoetermeer. Kerkgang en verenigingsleven, betrokkenheid bij geloof en samenleving veranderden. En zo n kerk staat daar maar, met al zijn uitnodigende zalen en kamers. Het was te veel geworden. Verschillende attributen zoals het orgel en het wandkleed kleuren nu de Nieuwe Kerk aan de Steenvoordelaan. De Johannescantorij, onder leiding van de laatste organist Philip W. Meijer, zingt afwisselend in beide protestantse kerken. Beschouw ze maar als de laatste echo s van een verdwenen tijdperk. Bronnen: P.K.A. Pennink, Marius Duintjer, architect, Amsterdam, Architectengroep Duintjer, 1986, Notulen Bouwcommissie Johanneskerk, in: Archief Oude Kerk Rijswijk, nr (met bijlagen) l142l Noten 1 Er waren drie diensten in de Oude Kerk, de rechtzinnigen hadden s middags nog een dienst in het Gebouw voor Christelijke Belangen aan de Oranjelaan. 2 Voor informatie over het orgel, zie onder tabbladen Nieuwe Kerk en Orgel.

145 HVR Jaarboek 2014 l Johanneskerk ( ) l143l

146 HVR Jaarboek 2014 l In memoriam Mark Witte l144l

147 In memoriam Mark Witte Voorzitter Stichting Nationale Collectie Bescherming Bevolking Sjoerd Rekker Op 6 december 2013 is de voorzitter van de Stichting Nationale Collectie Bescherming Bevolking (NCBB) na een relatief kort ziekbed op 54-jarige leeftijd overleden. Mark was de initiator, oprichter en stuwende kracht van deze stichting. Samen met zijn vrouw Petra heeft hij rond het jaar 2000 het initiatief genomen het erfgoed van de voormalige organisatie Bescherming Bevolking (BB) te verzamelen, te inventariseren, veilig te stellen en vooral te tonen aan overheden, scholen en het publiek. Hiervoor reisden zij stad en land af om te verzamelen, schenkingen in ontvangst te nemen en het bezoeken van voormalige BB-locaties mogelijk te maken. Hoewel zelf niet afkomstig uit de vroegere BB-organisatie, maar in de wetenschap dat er in het gehele land geen initiatieven waren genomen om het culturele erfgoed te borgen, heeft Mark zich opgeworpen als beschermer van alles wat op dit gebied heeft gespeeld. Op deze wijze heeft hij zich ontpopt tot DE deskundige op dit terrein en werd hij het boegbeeld van de NCBB. Eén van de hoogtepunten was het in gebruik nemen en inrichten van het vroegere bunker- en oefencomplex Overvoorde van de voormalige BB-organisatie, dat gelegen is in de Landgoederenzone in Rijswijk. Deze commandopost is geheel ingericht zoals die er uitzag in de periode van de Koude Oorlog en is op gezette tijden te bezichtigen. Tot kort voor zijn overlijden heeft Mark nog hard gewerkt aan de verbouwing van het toekomstige expositiegebouw van de NCBB. Helaas was het hem niet gegund de opening hiervan te mogen meemaken. In het kader van Open Monumentendag heeft Mark ook vele jaren samengewerkt met de Historische Vereniging Rijswijk. Dat Marks interessesfeer veel breder was dan de NCBB moge blijken uit het feit dat hij een enthousiast Citroën-verzamelaar was, heel veel kennis van voertuigentechniek had en bovendien ook nog vrijwillig molenaar was op Schouwen-Duiveland. En dit alles dan naast zijn beroepsfunctie als burgerambtenaar bij het ministerie van Defensie. Voor zijn vele activiteiten, in het bijzonder voor de NCBB, is Mark in 2011 zeer terecht benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Dat de onderscheiding niet in zijn woonplaats Zierikzee, maar door toenmalig burgemeester mevrouw Ineke van der Wel in Rijswijk werd uitgereikt, bewijst dat Mark veel voor de Rijswijkse gemeenschap heeft betekend. Heel bijzonder was ook dat drie dagen na Marks overlijden zijn vrouw Petra vanwege haar vele werk voor de NCBB werd onderscheiden met de Vrijwilligersspeld van de Gemeente Rijswijk. Het bestuur en de vrijwilligers van de stichting missen Mark nog dagelijks en zijn hem bijzonder dankbaar voor zijn inspiratie, harde werken, doorzettingsvermogen en meer dan grote betrokkenheid bij het onderwerp civiele verdediging en in het bijzonder het aspect bescherming bevolking. De bescherming bevolking en de civiele verdediging hebben in Mark een bevlogen, markante en kundige hoeder van hun bijzondere erfgoed verloren. HVR Jaarboek 2014 l In memoriam Mark Witte l145l

148 HVR Jaarboek 2014 l In Memoriam Jan Eijken l146l De cast van Gevaarlijke Bocht van J.B. Priestley. Van links naar rechts: zittend: Idzard Fischer, Els Fischer-Ates, Jan Eijken, Shelley Hakker, Wies Niemeijer en Dick v.d. Aa. staand: Bram Mojet, Suzan v.d. Does en Bink Ates. Uit: Haghespel, febr. 1985

149 In Memoriam Jan Eijken Willem van der Ende Alle stoelen waren bezet, ook die in het koor, mensen moesten staan of zaten op de trap en de grond. Zelden zal het in de Oude Kerk zo druk en vol zijn geweest als bij de herdenkingsdienst voor Jan Eijken op vrijdagavond 21 maart Een bijeenkomst die Jan zelf had geregisseerd. Gregor Bak speelde minimal music ; Jans dochter Marieke leidde de bijeenkomst in; zoon Bob herdacht zijn vader in een indrukwekkend verhaal en Erik de Boer ( Julius Pasgeld ) las een luchtige column voor, ook dat dus op uitdrukkelijk verzoek van Jan: Jullie moeten natuurlijk ook wel even lachen. Jan werd in 1948 geboren als oudste kind van de Haagse (en later Rijswijkse) kapper Ben Eijken en Wil Ouwejan. Als kind was Jan wat ziekelijk. Hij had last van astma. Zijn vader was een getalenteerd voetballer en het zat Jan wel eens dwars dat hij door zijn kwaal niet kon voldoen aan de verwachtingen van zijn vader, maar hij was nu eenmaal geen sporter. Zijn jeugd speelde zich af tussen de kleuter- en lagere school aan de Van Vredenburchweg en de Torenstraat, waar het gezin woonde, midden in de wirwar van straatjes rond de Schoolstraat. In het begin van de jaren vijftig stonden alle huizen er nog, aan het einde waren ze vrijwel alle weg. Er waren toen bijna nog geen auto s en er kon dus onbezorgd op straat worden gespeeld en tussen de slooppanden worden geschooierd. Over deze periode kon hij heel nostalgisch vertellen. Na de lagere school wachtte de hbs. Dat werd helaas een korte carrière. Hij verveelde zich, deed niet zijn best en werd van school gestuurd. Hij kende daarover geen enkele boosheid, het was zijn eigen schuld, maar later had hij er wel diepe spijt van. Ongeveer in die tijd, werd zijn vader zo ernstig ziek, dat hij niet meer kon knippen. De zaak sluiten was geen optie. Veel gepraat en gereken moest eraan te pas komen, voordat er een oplossing was gevonden. Het was wel een riskante: Jan zou kapper worden en op termijn de kapperszaak van zijn vader overnemen. Daarmee werden twee vliegen in één klap geslagen: de zaak kon blijven bestaan en Jan was aan het werk. Zo was hij als zestienjarige ineens verantwoordelijk voor twee winkels èn moest hij zorgen voor het inkomen van een heel gezin. Het was niet gemakkelijk, want naast zijn werk moest hij ook al zijn diploma s en papieren nog halen. Er zat echter ook een leuke kant aan. Hij had geld, meer dan zijn vrienden, en toen hij achttien was, kon hij al snel een auto kopen en daar mee opscheppen. Na een aantal jaren, intussen was hij getrouwd met Mary Besuijen, had Jan het knippen eigenlijk wel gezien en begon hij uit te kijken naar iets anders. Hij ging een paar uur lesgeven op de kappersschool en hij haalde zijn horecapapieren, maar de grote stap naar iets anders durfde hij uiteindelijk toch niet aan. HVR Jaarboek 2014 l In Memoriam Jan Eijken l147l

150 Eens, bij een knipbeurt had Jan een serieus gesprek met Bink Ates. Deze was de drijvende kracht achter de toneelgroep Elf. Jan raakte geïnteresseerd en op een repetitieavond ging hij eens kijken. Hij is er, figuurlijk gesproken, twaalf jaar blijven hangen. Al snel speelde hij mee en kreeg enkele keren zelfs een hoofdrol. Op één of andere manier klikte het tussen de twee. Ates had veel gelezen, wist alles van toneel, kon goed vertellen en werd voor Jan een inspiratiebron. Hij begon zich via het toneel voor kunst en cultuur te interesseren, gretig alsof hij dingen moest inhalen. HVR Jaarboek 2014 l In Memoriam Jan Eijken l148l Intussen werd de kapperszaak in de Kerklaan meer en meer een soort Rijswijkse stamtafel. Plaatselijke politici kwamen, meestal op zaterdag, langs om te horen hoe de zaken erbij stonden. Jan genoot. Dat het lang goed ging, kwam ongetwijfeld ook, omdat niemand wist waar Jan zelf politiek stond. Vaak is hem daarnaar gevraagd, maar zijn antwoord was in beton gebeiteld: De mening van de kapper voegt zich naar de stoel van de klant! Begin jaren negentig kwamen er nieuwe raadsleden, met andere ideeën en andere netwerken. Ook Jan ging andere dingen doen. Bink Ates was overleden en voor Jan was de charme van het toneelspelen er wat af. Hij ging bridgen, tamelijk fanatiek. Door deze nieuwe contacten kwam hij in het bestuur van de Sociëteit Amicitia en vele jaren was hij voorzitter. In 1996 kwam Jan met het idee om een Rijswijks Vredesvijfje uit te geven ter gelegenheid van het feit dat het in 1997 driehonderd jaar geleden was dat de Vrede van Rijswijk werd gesloten. Het grote probleem was het startkapitaal. Het lukte hem om de drie Rijswijkse Rotary s op één lijn te krijgen en gezamenlijk stelden zij zich garant. Succes kent vele vaders, maar zonder zijn energie en enthousiasme zou de formidabele opbrengst van f ,- nooit zijn gehaald. Kinderen in Tanzania en Cambodja hebben daarvan geprofiteerd. Daarna stortte hij zich in een nieuw project: de Stichting Rijswijkse Historische Projecten (SRHP). De uitgave van het boek Graven in Rijswijk, over het prehistorische grafveld op Ypenburg, had een overschot opgeleverd. Deze financiële ruimte kon worden gebruikt voor het uitbrengen van meer publicaties over Rijswijk. Zo ontstond langzamerhand De Rijswijkse Reeks. Zelf schreef hij deel 2 over de bevrijdingsoptochten in Rijswijk, deel 4 over de voetbalvereniging Vredenburch en deel 26 over het meer van Te Werve. Maar er was geen deeltje in de reeks (van de tot nu toe 27 deeltjes), waaraan hij niet heeft meegewerkt, door kritische noten te plaatsen bij de ontwerptekst, door het leveren van illustraties en door het bekijken van de drukproeven. Zijn grote succes was echter het grote boek over de Kerklaan Van de Kerk tot de Klei in Daar was hij bijzonder trots op. Zijn ambitie om een vergelijkbaar boek te maken over de Herenstraat heeft hij echter niet meer kunnen realiseren. De kapperswinkel kreeg intussen iets van een cultureel centrum. De boeken van de SRHP lagen, naast de pulp uit de leesmap, op een leestafel. Klanten gaven commentaar, vertelden allerlei verhalen over vroeger en schonken foto s. Zo legde hij een grote verzameling afbeeldingen van Rijswijk aan. En als een klant ook maar enige interesse had getoond, ging hij niet de deur uit zonder boek. Jan was een echte verkoper.

151 Jan was bezig met het 75-jarig bestaan van de zaak en zijn eigen jubileum van vijftig jaar kapper. Hij wilde het daarna wat rustiger aan gaan doen. De winkel wat later open en wat vroeger dicht. Een dag langer in zijn tweede huisje in Noordwijk, mijn paradijsje, blijven en daar gaan schrijven aan een boek over de Herenstraat. Het heeft niet zo mogen zijn. Hij werd ziek. Op 15 maart 2014 is hij overleden. Kort, maar gedekt, en hoog bij de brilpoten hoefde ik altijd alleen maar te zeggen en dan was binnen de kortste keren alles bovenop mijn hoofd weer pico bello in orde. En dan ook nog even zalig met het handscheermes in de nek te worden nageschoren om voor mij - de met het naar de kapper gaan - onlosmakelijk verbonden sensatie te creëren van een licht geïrriteerde nek die zo vertrouwd voelde in de koele wind buiten in de Kerklaan. (Fragment uit een condoleancebrief) Dat Jan een bekende Rijswijker was, is duidelijk. Anders waren er niet zo veel mensen in de kerk geweest. Maar echt gekend hebben hem er toch minder. Ondanks (dankzij?) zijn grote sociale vaardigheden, zijn vele contacten en de taalregisters die hij beheerste (van platte moppen tot serieuze en counselingachtige gesprekken over ziekte en dood; allemaal geleerd in de kapperspraktijk), was hij zeker geen open boek. Hij was gevoeliger dan menigeen dacht, maar zijn verdedigingslinies waren sterk. Kwam iemand hem te na, dan ontregelde hij de situatie, maakte wat grappen en grollen of blufte zich eruit. Dat beheerste hij als geen ander. Zelfs in de moeilijke laatste weken van zijn leven wilde hij niet zwak overkomen. Hij wilde dapper zijn en dat was hij ook tot het allerlaatst. HVR Jaarboek 2014 l In Memoriam Jan Eijken l149l

152 In Memoriam Ton Jetten Willem van der Ende De op 2 december 2013 op 83-jarige leeftijd overleden Ton Jetten was misschien geen zeer bekende Rijswijker. Toch heeft hij veel betekend voor het Museum Rijswijk en - zoals het toentertijd nog heette het Bejaardencentrum Steenvoorde. Daarnaast is hij jarenlang intensief bezig geweest met fondsenwerving voor onderzoeksprojecten van oncoloog prof. dr. B. Pinedo. HVR Jaarboek 2014 l In Memoriam Ton Jetten l150l

153 De zoon van de molenaar ontmoet op carnaval een meisje van de overkant van de rivier. Ze worden verliefd, trouwen, trekken weg naar de grote stad en leven nog lang en gelukkig. Zo romantisch was de werkelijkheid echter niet. Antoon Harry Marie Jetten was de zoon van de molenaar van Maasbree in Limburg. Behalve malen - dat deed hij voor de kost -, schreef vader Theo muziek, vooral marsmuziek. Tot op de dag van vandaag komt de hele familie Jetten jaarlijks bij elkaar voor een reünie die betaald kan worden uit de opbrengsten (Buma/Stemra) van de muziek van Theo. Het was trouwens toch een muzikale familie. Zo heeft Ton als jonge jongen vlak na de oorlog flink verdiend door met zijn accordeon op te treden op bruiloften en partijen. In de oorlog werd het gezin Jetten vanuit Limburg geëvacueerd naar Drente. Die afstand werd lopend afgelegd. Op de tussenstops en bij de provisorische slaapplaatsen kregen ze steeds hutspot voor gezet. Ton heeft dat de rest van zijn leven nooit meer gegeten. Nadat Ton in 1954 getrouwd was met Wil Lamers uit het Brabantse Boxmeer aan de overkant van de Maas, besloot het stel al snel om naar het Westen te verhuizen. Eerst lukte dat niet goed, maar in 1962 solliciteerde hij naar een baan op het gerenommeerde notariskantoor Duynstee in Den Haag en werd daar aangenomen. Het gezin ging in Rijswijk, in de Dennelaan, wonen. Ruim twintig jaar heeft hij bij Duynstee gewerkt. Toen had hij het wel gezien. Samen met enkele (oud)collega s richtte hij het administratiekantoor Almahton op, dat gespecialiseerd was in huisvestingszaken, belastingen en beheer. Weer later ging hij zelfstandig verder en specialiseerde zich in vooral de administratie en het beheer van Verenigingen van Eigenaren. Waarschijnlijk heeft de weduwe van L.J. van Dijk, één van de oprichters van het Museum Rijswijk, hem daar geïntroduceerd. Zo kwam Ton in 1977 in het museumbestuur waar hij al snel tweede penningmeester werd. Hij leerde er penningmeester Piet Stroeven kennen, die hem na een tijdje wel als zijn opvolger zag zitten. En inderdaad, na het vertrek van Stroeven in de jaren tachtig, werd Ton vanzelfsprekend diens opvolger. Vele jaren heeft hij de financiën van het museum beheerd, degelijk, maar ook bereid nieuwe wegen in te slaan. Zo heeft hij de financiën voor de eerste uitbreiding van het museum in de jaren negentig geregeld. En dat was niet gemakkelijk! Ook bij Bejaardencentrum Steenvoorde heeft hij het stokje van Stroeven overgenomen en ook daar is hij jarenlang penningmeester geweest. De grote klus bij Steenvoorde was de realisering van het zwembad, wat hem zonder grote problemen lukte. Na zijn penningmeesterschap is hij nog lang actief geweest in de stichting Vrienden van Steenvoorde. Een derde gebied waar hij zich in zijn vrije tijd mee bezig hield, was de kankerbestrijding. Een zakenrelatie verloor zijn dochter aan deze ziekte. Deze besloot toen een stichting op te richten voor onderzoek naar de ziekte en vroeg Ton als penningmeester. Zo werd hij een goede kennis van Bob Pinedo en hielp hem bij de fondsenwerving en -beheer voor diens spraakmakende onderzoeksprojecten. Na een huwelijk van 58 jaar overleed in december 2012 zijn vrouw Wil, een jaar later hijzelf. Ton Jetten was een familieman; bescheiden maar slim; wel een echte Rijswijker geworden maar in zijn hart een Limburger gebleven; een harde werker maar ook maatschappelijk actief. Kortom, hij was een aangenaam mens! HVR Jaarboek 2014 l In Memoriam Ton Jetten l151l

154 Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk Wim Dammers, secretaris HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk l152l Eind 2012 telde de HVR 383 betalende leden, alsmede 40 relaties: ten opzichte van 2011 is het ledenbestand met bijna 5% gestegen. Door een behoudend beleid heeft de HVR het jaar 2013 met een positief saldo kunnen afsluiten. Wordt geen rekening gehouden met onderstaand genoemde eenmalige donaties, dan bedraagt het positief saldo slechts 16. Dit is onder meer het gevolg van een niet voorziene toename van de kosten voor het jaarboek Desalniettemin blijft het eigen vermogen ruim voldoende om de reguliere uitgaven van een geheel jaar te dekken. Inclusief de reservering van voor het Jaarboek 2014 bedroeg het totale eigen vermogen van de vereniging per 31 december Dat is een toename van circa ten opzichte van Hierin zijn echter begrepen enkele eenmalige geoormerkte donaties van totaal circa De groei van de reserves werd mede veroorzaakt door een succesvolle advertentiewerving, hogere contributie-inkomsten dan verwacht, en een goede verkoop van onze publicaties. De voornaamste reguliere inkomstenbronnen waren de contributies en donaties van de leden ten bedrage van respectievelijk en 650, de advertentie opbrengsten met Є en de verkoop van jaarboeken met Є 777, alsmede de jaarlijkse subsidie van de gemeente Rijswijk welke in bedroeg. In 2014 zal de HVR eenzelfde (geïndexeerd) subsidiebedrag ontvangen, maar voor de jaren daarna is door aanpassing van het gemeentelijke subsidiebeleid een lagere subsidietoekenning niet uit te sluiten. Tijdens de Algemene Ledenvergadering van 16 mei 2013 werden de winst- en verliesrekening en de balans 2012 gepresenteerd, die waren gecontroleerd en akkoord bevonden door de Kascontrolecommissie, bestaande uit de heren A. Buijs en G.H. Visser. Het bestuur dankte de heren Buijs en Visser voor hun inzet. De vergadering heeft het bestuur gedechargeerd, onder dankzegging aan de penningmeester voor zijn werkzaamheden. De twee reguliere Algemene Ledenvergaderingen (ALV) werden gehouden op 16 mei en op 19 november. Op 16 mei tekenden 46 leden de presentielijst en op 21 november 81 leden. De belangrijkste punten tijdens deze vergaderingen waren: - Na een penningmeesterschap van zeven jaar heeft de heer Evert van de Graaff te kennen gegeven te willen vertrekken. In de persoon van de heer Ger Visser is een nieuwe penningmeester aangetreden. De voorzitter dankt Evert van de Graaff voor zijn inzet voor de HVR, waarbij aangetekend moet worden, dat hij naast het penningmeesterschap ook een jaar het interim-voorzitterschap op zich heeft genomen. Van de Graaff is een deskundige op het terrein van de MER-regelgeving, waarmee hij zijn inzet heeft geleverd bij de inspanningen van de vereniging rond de geplande woontorens op het terrein van het voormalige stadhuis. - Ter ondersteuning van de secretaris en van de Werkgroep Verteld Verleden is mevrouw Heilina van Putten toegetreden tot het bestuur. - Het jaarverslag van de vereniging wordt ieder jaar opgenomen in het Jaarboek: hiermee worden extra kosten vermeden, die gemaakt zouden worden bij separate verzending.

155 Daardoor verschijnt het jaarverslag echter later dan voorgeschreven staat in de statuten. Hierin staat vermeld: Dit jaarverslag zal binnen zes maanden na afloop van het boekjaar worden uitgebracht, tenzij de algemene ledenvergadering deze termijn verlengt. Op voorstel van het bestuur accordeert de ledenvergadering de verlenging van de publicatietermijn met een half jaar. - HVR-lid en voormalig HVR-bestuurslid Joop van Munster kreeg lof toegezwaaid voor zijn inzet op het advertentiefront: hij is er in geslaagd om meer advertenties te werven voor het Jaarboek. - Uitreiking Jaarboek: het eerste exemplaar van het Jaarboek 2013 werd uitgereikt aan de nieuwe burgemeester van Rijswijk, de heer Michel Bezuijen. - Aansluitend op de ALV van 19 november ontvingen de leden het Jaarboek 2013 en tevens een nieuwe uitgave van het boekje Verteld Verleden, dat is samengesteld door de gelijknamige Werkgroep. De Jaarboeken van afwezige Rijswijkse leden werden bezorgd door vrijwilligers (waarvoor dank) en door het Bestuur. Tijdens beide vergaderingen zijn tevens de voortgang en de resultaten van de Werkgroepen binnen de HVR besproken: Werkgroep Verteld Verleden De acht leden van Verteld Verleden interviewden oudere Rijswijkers over belangrijke thema s in hun leven en wat die met Rijswijk te maken hebben. De interviews dienen in de eerste plaats voor historisch onderzoek, maar zijn ook vaak in een journalistieke versie op de website van de HVR te lezen. En natuurlijk kwam er weer een klein boekje uit met fragmenten van zes interviews. Een vraag die regelmatig in vergaderingen terugkeert is: Wat kunnen we nog meer met onze interviews doen? In de toekomst zal Verteld Verleden met plaatsgebonden informatie aanhaken bij de reizende tentoonstellingen die door Probiblio voor heel de provincie Zuid-Holland georganiseerd worden. Een voorbeeld: Probiblio gaat in de toekomst een tentoonstelling Landgoederen maken in de Bibliotheek aan de Vliet en Verteld Verleden zal deze dan aanvullen met interviews, teksten en beeldmateriaal over het Julialaantje. De werkgroepsleden waren: voorzitter Frans Holtkamp, Marianne van Rossum, Heilina van Putten, Willem Mooij, Marty Thieleman, Lia Boshoven, Elies van Muyden en Joke van Wijk van Brievingh. Werkgroep Rijswijk Verbeeld De werkgroep richt zich op het speuren naar en vastleggen van, vooral bewegende unieke beelden van Rijswijk, oud of recent. In het uitgebreide museum is nu plaats om met de meest geavanceerde apparatuur dit materiaal voor de toekomst te bewaren. Dankzij een royale gift is dit mogelijk gemaakt. Via het RHI kan eenieder nu kennisnemen van deze elementen van ons verleden. Dit is ook mogelijk bij speciale gelegenheden zoals bij de Lichtjesavond in het oude dorp vlak voor Kerst. De collectie groeit nog steeds en waar mogelijk worden de goede schenkers apart vermeld. De werkgroepleden waren: Fred Kuipers, Marco Hendrikse, Theo Spierenburg en Hans van Rossum. HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk l153l Werkgroep Jaarboek De Redactie van het Jaarboek heeft vanaf februari aan de nieuwe uitgave gewerkt. Dat is een periode van oplopende spanning: wie stuurt wat in, komt echt binnen wat ons in beloofd, moeten we er nog veel aan doen, zijn er leuke plaatjes bij, enzovoort. Vanaf juli is de inhoud voor 75% helder en werken we toe naar een goede presentatie voor onze vormgever Paul

156 de Boer. In november 2013 hebt u het resultaat in handen gekregen. De Redactie bestond uit de volgende leden: Ruud Poortier (eindredacteur), Thea van de Graaff, Frans Holtkamp, Rob de Mooy en Joke van Wijk van Brievingh. Joop van Munster zorgde als vanouds voor de advertenties. HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk Werkgroep Open Monumentendag (OMD) In 2013 was het thema van de landelijke Open Monumentendag, welke werd gehouden op zaterdag 14 september: Macht en Pracht. Rond dit thema werd stilgestaan bij de pracht, die is voortgekomen uit de macht die op diverse gebieden door de eeuwen heen is uitgeoefend (zoals door het vorstenhuis, de kerk, het openbaar bestuur). Deze pracht omringt ons nog steeds: in Rijswijk hebben we bij voorbeeld de prachtige landhuizen in de Landgoederenzone en de historische Oude Kerk en de St. Bonifatiuskerk. l154l De HVR heeft in samenwerking met de gemeenten Den Haag, Delft, Westland en Midden Delfland ook een brochure met twee fietsroutes samengesteld: 1. De Oranjeroute. Deze route volgt in grote lijnen de Koninklijke route van Den Haag, via Rijswijk naar Delft. Deze route wordt gebruikt als leden van de Koninklijke familie worden bijgezet in de Nieuwe Kerk te Delft. De route leidt vanaf Den Haag langs verschillende schitterende monumenten, waarvan een aantal op Open Monumentendag zijn opengesteld. 2. De Landgoederenroute. Vanaf de zeventiende eeuw werden, in navolging van de hofcultuur rondom de Oranjes, buitenplaatsen en landgoederen gesticht. Deze werden veelal op de hoger gelegen strandwallen gepland en boden welgestelden de kans om in de zomer uit de overvolle en

157 vieze stad te vluchten. Met de bouw van monumentale landhuizen en de aanleg van tuinen kon de eigenaar zijn macht en pracht tentoonstellen. Veel van deze buitenplaatsen bestaan nog en dragen bij aan de groene omgeving in een stedelijke omgeving. Tijdens de OMD waren diverse Rijswijkse monumenten opengesteld voor bezichtiging, zoals de Oude Kerk, de Hofrustkapel met het in 2013 gerestaureerde orgel uit 1888, de St. Bonifatiuskerk en het Landhuis Den Burch. Bijzonder dit jaar waren de openstellingen van de Oranjerie en de Duiventoren op het Landgoed Te Werve en het Gemaal van de Plaspoel- en Schaapweipolder. Herberg Van Ouds t Nest en Hofrust (Oude Raadhuis) waren speciaal vanaf twaalf uur geopend voor een drankje en Van Ouds t Nest ook voor lunch en diner. In de weken voorafgaande aan de OMD werden in Groot Rijswijk thema-artikelen opgenomen, met als onderwerpen Macht & Pracht, De Koninklijke Route, Geschiedenis van de Duiventoren van Te Werve en een interview met de wethouder Cultureel Erfgoed Jos Bolte. HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk Op zaterdag 14 september vond de feestelijke officiële opening van de OMD plaats in de Oude Kerk. Wethouder Cultureel Erfgoed Jos Bolte reikte daarbij de Monumentenprijs 2013 uit aan de heer Bas Breman en mevrouw Jessica van Vugt, voor de voorbeeldige wijze, waarop zij een deel van hun woonhuis aan de Laan Hofrust 7 in oude glorie hebben hersteld. Tevens reikte de wethouder weer enige monumentenbordjes uit, waarop de geschiedenis van een monument wordt uitgelegd en die aan de gevel worden bevestigd. Ter omlijsting van deze speciale bijeenkomst verzorgde de heer Henny Heikens orgelspel op het historische Reichnerorgel van de Oude Kerk. Hij ontving als dank een oude LP met muziek, die is gespeeld op dit orgel. In het kader van het thema werd op dinsdag 10 september een speciale OMD-lezing gehouden (zie hiervoor onder Bijeenkomsten ). Eind 2013 bereikte ons het droevige bericht van het overlijden van ons Werkgroeplid de heer Dik Koersen, die zich jaren voor de OMD heeft ingezet. l155l

158 De werkgroep OMD bestaat nu uit de HVR-leden Hannie van Leeuwenberg, Wim Dammers (voorzitter), Evert van de Graaff (secretaris), Herman Soen en Arjan Kwakernaak (namens Museum Rijswijk) en Erik Rinia (namens de gemeente Rijswijk). Strandwalfestival De HVR heeft ook deelgenomen aan het jaarlijkse Strandwalfestival: in dit kader werd een kraam ingericht op de markt voor verenigingen. Daar werden de wandelroutes in het kader van de Open Monumentendag verkocht. Ondanks de regen vonden de aanbiedingen van winkeldochters van de Stichting Rijswijkse Historische Projecten en oude HVR-Jaarboeken gretig aftrek. HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk l156l Bestuur: bestuurssamenstelling en activiteiten De bestuurssamenstelling per eind 2013 was als volgt: Hans van Rossum, voorzitter Ger Visser, penningmeester Wim Dammers, secretaris / ledenadministrateur Joke van Wijk van Brievingh, lid, tevens redacteur Jaarboek Heilina van Putten, tweede secretaris Rob Wubbels, lid, tevens materiaalbeheerder. Het bestuur heeft in 2013 zes keer vergaderd. Erfgoed Rijswijk: op 10 januari is de erfgoedsite van Rijswijk officieel gelanceerd door wethouder Jos Bolte. De site is het resultaat van de samenwerking tussen Museum Rijswijk, de HVR, het Rijswijks Historisch Informatiecentrum en de Bibliotheek aan de Vliet (BadV). Via deze site kan men doorklikken naar de sites van de deelnemende organisaties. De secretaris heeft op 11 februari de uitreiking van de Nieuwsbrief Monumentenzorg & Archeologie bijgewoond op Te Werve: wethouder Jos Bolte reikte de Nieuwsbrief uit aan Mirco Cuppens, directeur van de Event Company, de eigenaar van Te Werve. In de weekkrant Groot Rijswijk heeft het bestuur ook in 2013 één keer per maand een artikel laten plaatsen over de geschiedenis van Rijswijk. Waar geen eigen fotomateriaal is gebruikt, waren de illustraties afkomstig van de Beeldbank van het Rijswijks Historisch Informatiecentrum. De onderwerpen waren: Vier emmertjes water halen, over in geleverd drinkwater vanuit Rijswijk aan Delft. 3-centenlaantje oftewel Laantje van Driessen, geschiedenis van een straat. Romeinse mijlpalen in Rijswijk. Rumoer ronde de Naald, naar aanleiding van de mogelijke afstoting van een rijksmonument. Mobiel in Rijswijk, over de Loreley, de eerste auto van huisarts dr. P.F. Augustijn in Villa Martha: een bijzondere naam voor een flatgebouw, over een verdwenen villa Pasgeld, een verdwenen buitenplaats. 50 jaar winkelcentrum In de Boogaard. Geestbrug, een brug met vele gezichten Slijkgeuzen in Rijswijk, een protestante godsdiensttwist. Een stap terug in de tijd, over het Klein Museum de Sleutel. Alle artikelen zijn terug te lezen via de website.

159 Op 24 juni heeft de secretaris een virtuele Monumentenwandeling Oud Rijswijk gepresenteerd voor WOUW, in Gebouw de Ottoburch. De HVR heeft zich laten registreren als ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling). De ANBI-status houdt in, dat giften en schenkingen aan stichtingen die de ANBI-status hebben mogen worden afgetrokken van de belasting. De Historische Vereniging Rijswijk is aangemerkt onder RSIN- nummer Op 7 oktober heeft de voorzitter de herdenking van de op die datum in 1944 bij t Haantje gefusilleerden bijgewoond. Het was de eerste keer, dat deze herdenking op de dag zelf plaats vond in plaats van op 4 mei. Het verhaal van deze moordpartij door de Duitsers is in een artikel in Groot Rijswijk toegelicht. Op 20 oktober heeft de secretaris een virtuele Monumentenwandeling Oud Rijswijk gepresenteerd in de Leeuwendaalkerk, in het kader van de Leeuwendaallezingen Op 26 oktober heeft de voorzitter een avondwandeling door Oud Rijswijk verzorgd in het kader van de Nacht van de Nacht. HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk l157l Geestbrug

160 De secretaris heeft op 24 november een Monumentenwandeling Oud Rijswijk verzorgd voor een familie in Cromvliet. Er waren circa 15 deelnemers en het heeft 50 opgeleverd voor de HVR. Op 21 december heeft de voorzitter oude films over Rijswijk vertoond in de Oude Kerk, tijdens de jaarlijkse Lichtjesavond. HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk Bijeenkomsten Om zoveel mogelijk leden de gelegenheid te geven een lezing bij te wonen, werden de lezingen op wisselende weekdagen gehouden, met name op dinsdag, woensdag of donderdag, naar gelang van de beschikbaarheid van de zaal. In 2013 kregen de leden acht bijeenkomsten aangeboden, waarvan er zeven werden gehouden in Gebouw Hofrust en één in Museum Rijswijk: Op 6 maart bood de directie van Don Bosco de leden van de HVR de gelegenheid om het landhuis Den Burch te bezoeken. De bijeenkomst bestond uit twee delen: een lezing over de geschiedenis van het landhuis en een rondleiding in het pand. Onze stadsarcheoloog de heer Hans Koot gaf een lezing over de geschiedenis van het Landhuis Den Burch: op het landgoed heeft één van de vier middeleeuwse kastelen van Rijswijk gestaan. Daarvan zijn geen resten meer aanwezig. Het huidige landhuis dateert uit de achttiende eeuw: de familie Von Fisenne, een belangrijke Rijswijkse familie die onder andere heeft bijgedragen aan de bouw van de St. Bonifatiuskerk, was de laatste bewoner. Na WO II is het huis aangekocht door de Paters Salesianen, die er een centrum voor jeugd- en jongerenwerk in hebben gehuisvest. Het tweede deel van de bijeenkomst was een rondleiding door het landhuis Den Burch, door de directeur van Don Bosco Rijswijk, de heer Henny Koot. Hij liet de ruimten zien, waarin nog mooi stucwerk en prachtige schouwen uit de negentiende eeuw aanwezig zijn. Ook werden de huiskapel en de keuken bezocht. Boerderijen leveren een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van het landschap, zeker in een stedelijke omgeving als de onze. Helaas verdwijnen er nog steeds boerderijen: er is dan ook een grote zorg over de achteruitgang van dit historische erfgoed. Dit jaar was daarom uitgeroepen tot het Jaar van de Boerderij 2013, om aandacht te geven aan deze problematiek. l158l

161 Op 11 april verzorgde de heer Frits van Ooststroom, gespecialiseerd in de cultuurhistorie van Midden-Delfland en met name in de bouwhistorie van boerderijen de lezing Historische boerderijen in Midden-Delfland. Op 16 mei werd aansluitend op de 58e Algemene Ledenvergadering de film De aanleg van de Rijswijkse spoortunnel uit 1992 vertoond: de spoorlijn den Haag Rotterdam is één van de drukste van Nederland. Om die reden werd besloten om de bovengrondse kruisingen op te heffen en de sporen en een nieuw station ondergronds aan te leggen. Rond het thema De smaak van Rome heeft mevrouw Claudia Vandepoel, oprichtster van De Historische Keuken op 20 juni in Museum Rijswijk een lezing gegeven over de Romeinse keuken en Romeinse keukens in Rijswijk. Aansluitend heeft zij een Romeinse proeverij verzorgd! De bijeenkomst werd uitstekend bezocht en in verband met het prachtige weer konden de bezoekers met hun hapjes en drankje in de tuin van Museum Rijswijk verblijven De Historische Keuken richt zich op het koken en presenteren van gerechten, zoals deze in het verleden werden gegeten. Mevrouw Vandepoel is opgeleid als museumkundige met als specialisatie archeologie: zij heeft zich verdiept in oude recepten en de bereidingswijzen van voedsel in vroeger tijden. Voor deze lezing + proeverij werd een bijdrage van 7,50 per persoon gevraagd. Deze lezing vond overigens ook in de pers gretig aftrek: onder andere Groot Rijswijk besteedde er ruimschoots aandacht aan met een grootse aankondiging en een recensie. Op 10 september werd in het kader van de Open Monumentendag 2013 door historicus Jacques Moerman de lezing Sporen van 250 jaar slavernij gehouden. Deze lezing ging over de keerzijde van het thema van de OMD Macht en pracht. In de Gouden Eeuw heeft Nederland rijkdom verworven door zich actief bezig te houden met de slavenhandel. Zo staan langs de Amsterdamse grachten diverse schitterende panden, die zijn gebouwd met gelden, verworven uit de slavenhandel. Ook pronkten rijke families in Nederland graag met hun zwarte bedienden. Slavernij is van alle volken en tijden. In deze lezing werd vooral het Nederlandse aandeel besproken. In 2013 was het 150 jaar geleden, dat de slavernij in Suriname en de Antillen door ons land werd afgeschaft. Hieraan werd in de media veel aandacht besteed. Geen aandacht was er drie jaar eerder voor de afschaffing van de slavernij in Oost-Indië in HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk l159l

162 HVR Jaarboek 2014 l Jaarverslag 2013 Historische Vereniging Rijswijk l160l Nieuw onderzoek heeft duidelijk gemaakt, dat er in de voormalige VOC-gebieden ook duizenden slaven werden gehouden. De samenlevingen in Batavia, Colombo, Kaapstad en Cochin bestonden in sommige perioden wel voor de helft uit slaven. De spreker heeft in de afgelopen 25 jaar veel reizen naar Afrika, Azië en Zuid- en Midden-Amerika gemaakt, waar nog talloze herinneringen aan de slavernijperiode zichtbaar zijn. Minder bekend is dat er ook huisslaven in Nederland hebben gewerkt. Je vindt ze terug op schilderijen van rijke families, bijvoorbeeld in kasteel Duivenvoorde. Hendrick de Kock, afkomstig uit Suriname, was bediende in het adellijke huis Keenenburg te Schipluiden. Willem van Hogendorp, eigenaar van de buitenplaats Sion in Rijswijk, heeft zich met zijn zoon Dirk ingezet voor de afschaffing van de slavernij. Zij vonden in hun tijd (eind achttiende eeuw) nog weinig gehoor. In de lezing werden unieke beelden en bijzondere archiefstukken getoond. Uitgebreid kwamen de menselijke aspecten aan bod. Op 10 oktober verzorgde mevrouw Ineke Vink de lezing Van Willem de Zwijger tot Willem Alexander, in het kader van jaar Koninkrijk der Nederlanden. Welke Oranjevorsten bezochten Maassluis en waarom? Hoe was Maassluis met hun leven verweven? Wat weten we van hun bezoeken? De geschiedenis van Maassluis is het uitgangspunt van deze lezing. Eigenlijk begint de relatie tussen Nederland en de Oranjevorsten al in de 16e eeuw bij Willem van Oranje. En het stadje Maassluis heeft een bijzondere band met het vorstenhuis, verschillende Oranjevorsten hebben Maassluis om diverse redenen bezocht. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog kwam Willem de Zwijger er een paar maal langs. Die bezoeken hadden te maken met het fort in de Schans en de strategische betekenis van de sluizen. Veel Oranjevorsten kwamen door Maassluis op doorreis naar Hellevoetsluis, omdat dit een belangrijke marinehaven was en één van de vertrekpunten naar Engeland. Willems jongste zoon Frederik Hendrik woonde in Honselersdijk. Hij kwam in Maassluis om gasten uit Engeland op te halen. Van diens zoon Willem II weten we dat hij via Maassluis naar Engeland reisde om te trouwen met Mary Stuart. Onze koningen en koninginnen bezochten Maassluis minder vaak, maar we hebben er wel meer documentatie over. Mevrouw Ineke Vink volgde in grote lijnen de levensloop en opvolging van de Oranjevorsten om te begrijpen op welke belangrijke punten in hun leven Maassluis een rol heeft gespeeld. Uitstapjes naar Rijswijk kwamen aan de orde bij Maurits, Frederik Hendrik en koning Willem III. Mevrouw Vink is vrijwilliger van het jaar 2012 van de gemeente Maassluis en actief in de Historische Vereniging Maasluis. Aansluitend op de Algemene ledenvergadering van 19 november verzorgde HVR-lid en oud-voorzitter de heer Willem van der Ende de lezing Het bezoek van prins Maurits aan de kermis in Rijswijk. De titel van de lezing is de titel van een beroemd schilderij van Adriaan van der Venne, dat in het Rijksmuseum hangt. Op dit schilderij is het bezoek van Maurits te zien, dat hij aan de Rijswijkse kermis bracht in Van der Ende hield een humoristische presentatie, waarbij hij tal van opmerkelijke zaken belichtte, zoals het feit dat de omstanders nauwelijks oog hebben voor Maurits en zijn gevolg. Maar ook lichtte hij onduidelijkheden in het schilderij toe, zoals waarom er een schip en een water op de voorgrond te zien zijn Op 18 december werd de film Wind over het Westland vertoond, waarin alle molenaars van de nog bestaande 13 Westlandse molens, inclusief de Schaapweimolen in Rijswijk hun zegje doen. De molenaars gaven per molen een impressie van de molentechniek (water/graan). De heer Bert Klapwijk, chartermeester van het Hoogheemraadschap van Delfland praatte de molens aan elkaar, door ze op de kaart van Kruikius uit 1712 aan te wijzen. De film werd gemaakt op verzoek van de Westlandse molenaars. Uit het enthousiasme van de molenaars en de vertoonde beelden van ruim vijf eeuwen historie komt het belang van het behoud van deze monumenten goed tot zijn recht. Deze film is vervaardigd door amateurcineast en HVR-lid de heer Henk van Drimmelen.

163 Redactioneel Op bladzijde 140 van het Jaarboek 2013 staat een verkeerde naam in het foto-onderschrift: het is niet Maarten Vrolijk die de onderscheiding uitreikt, maar Harry van Doorn. In het zelfde boek is op bladzijde 172 de naam van de fotograaf van deze bijzondere foto van het (vorige) stadhuis niet vermeld. Daarom nogmaals de illustratie, met de naam van de maker: Tino van Dam. Onze excuses. De auteur had de naam wel aangeleverd, maar deze is in het redactieproces ergens verdwenen. De redactie heeft besloten nauwer toe te zien op de herkomst van de illustraties en deze zo mogelijk te verantwoorden. Vergelijkt u de huidige jaarboeken eens met die van de jaren negentig en u ziet wat ze aan plezierig kijkgenot hebben gewonnen. Daarom moeten we zuinig zijn op onze illustratoren! Een oudere fout: in het Jaarboek 2007 staat een verkeerde overlijdensdatum van oud-burgemeester mevrouw Daamen-van Houte: zij is gestorven op 23 april HVR Jaarboek 2014 l Redactioneel l161l In het Jaarboek van 2011 staat op p een stukje over ontdekte notities van onderduikers in hun schuilruimte in het pand Verhagen Metmanstraat 29. Op onze oproep om meer informatie reageerden enkele lezers, maar hun aanwijzingen leidden niet tot identificatie van wie er verscholen hebben gezeten. Inmiddels heeft een dochter van één van hen zich gemeld bij de huidige bewoners. Zo kunnen we C. Plomp inmiddels identificeren als Cornelis Plomp, een zoon uit het kinderrijke gezin van de gelijknamige schilder uit de Tollensstraat en een broer van de bewoonster. Ook zijn er contacten met een dochter van het echtpaar dat er in de oorlog woonde. Beide nichten willen hun verhaal vertellen, maar dat lukte niet voor dit Jaarboek.

164 HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l162l Mobilisatie-oproep 1914

165 Honderd jaar geleden Kroniek van 1914 Willem van der Ende Januari 1914 Op 1 januari heeft Rijswijk 6452 inwoners. Met ingang van het nieuwe jaar verschijnt de Rijswijksche Courant in een oplage van exemplaren. Aan de Gemeenteraad is een petitie aangeboden waarin bezwaar wordt gemaakt tegen de verhoging van het schoolgeld op de openbare school. De petitie is door 344 personen ondertekend. Op de scheepswerf van de firma Van der Straaten & Van den Brink aan de Trekweg gebeurt een ernstig ongeluk. Bij het opstarten van de net gerepareerde motor ontploft deze. Er vallen twee doden, onder wie de schipper, en drie zwaargewonden. De gewonden krijgen bijstand van twee Haagse geneesheren en van een r.-k. geestelijke uit Rijswijk. Past d r op, de nieuwe revue van de bekende Rijswijkse revue-fabrikant Henri ter Hall, is in Rotterdam goed ontvangen. De voorzitter van het Groene Kruis, dr. P.F. Augustijn, heeft een aantal belanghebbenden bijeen geroepen om te zien of er in Rijswijk een openbaar badhuis kan worden gesticht. Ds. P.L.L. Post beklaagt zich over het feit dat het R.-K. Parochieel Armbestuur niet met de hervormde en gereformeerde diaconieën wil samenwerken. Daardoor kan er in Rijswijk geen zogenaamde Armenraad komen. Door de zware storm zijn er heel wat bomen omgewaaid of afgebroken. Wethouder Van der Klugt, vergezeld van bloemist Verlaan, neemt de schade in het dorp op. Februari 1914 De opbrengst van een soiree ten bate van het Tehuis voor alleenstaande blinden in Wolfheze heeft f 185 opgebracht. Op 4 februari heeft Delft weer - net als in geprobeerd een kabel te leggen in de Delftweg op Rijswijks grondgebied. De Rijswijkse politieverordening is gewijzigd en Delft wil nu een proces-verbaal uitlokken. Daarom heeft Delft de Rijswijkse burgemeester van tevoren geïnformeerd. Deze is samen met de directeur van het Rijswijkse elektriciteitsbedrijf, Reinder Martini, en twee veldwachters aanwezig. Er wordt proces-verbaal opgemaakt. Dankzij een motie van Labouchere (vrijzinnig) is in de Gemeenteraad met 8 tegen 2 stemmen een amendement aangenomen om als onvermogend te beschouwen iedereen die een jaarinkomen heeft van minder dan f 600. Het voorstel van B&W was f 400. Nu krijgen dus meer mensen vrijstelling van het betalen van schoolgeld. Op voorstel van jhr. P.M.G. von Fisenne wordt besloten geen gemeentelijke bewaarschool te stichten. Daartoe was een verzoek binnen gekomen van ds. Post en het hoofd van de openbare school W.H. Visser. De stemming is 6 tegen 4 (rechts tegen links). HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l163l

166 HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l164l De rechtbank in Den Haag behandelt de zaak van de in december 1913 gearresteerde oud-zendeling Datema. Deze deed zich voor als evangelisatiezendeling in Hasselt (België). Op deze manier ontving hij geld dat hij voor zichzelf aanwendde. De officier van justitie eist één jaar gevangenisstraf. De verdediger, mejuffrouw mr. D.K.E. Belinfante, acht het ten laste gelegde niet bewezen en concludeert tot vrijspraak. Een week later spreekt de rechter Datema inderdaad vrij. De los werkman J. van B. moet wegens vernieling van iemands voordeur zeven dagen het gevang in. Wegens diefstal van koper uit een leegstaande villa bij de Hoornbrug krijgt de oudste van de vier daders, die meerderjarige is, drie dagen gevangenisstraf, twee minderjarigen f 3 boete of twee weken tuchtschool en de vierde wordt zonder toekenning van straf aan zijn ouders teruggegeven. Het gratieverzoek van jhr. O. Gevaerts van Simonshaven die op 16 april 1910 zijn minnares Dora Ann Waller-Billyeald heeft vermoord, is afgewezen. Uit de winkel van Pieter Hoogendam in de Heerenstraat is op zondagavond 15 februari, terwijl de bewoner niet thuis was, een bedrag van circa f 350 gestolen. Door de tram is bij Schakenbosch in Veur de 26-jarige G. uit Rijswijk overreden en gedood. Den ongelukkige waren hoofd en voeten als het ware van het lichaam gescheiden. Vreemd is zeker, dat zijn pantoffels op den weg stonden, terwijl hij een touw om den hals had. Op 57-jarige leeftijd overlijdt op 21 februari de chef-veldwachter Willem van Oosten. Hij is 24 jaar veldwachter in Rijswijk geweest. Hij kwam uit Schiedam en samen met Cornelis Bakker, die nu bode op het gemeentehuis is, zorgden zij jarenlang met z n tweeën voor orde en veiligheid in Rijswijk. Nu heeft het politiecorps zeven leden. Tot zijn tijdelijke opvolger is benoemd Auke Muiser. De Rijswijkse schilder Herman van Oosterzee heeft een zeer goed besproken tentoonstelling bij Pictura in Dordrecht. Maart 1914 Op vrijdag 6 maart heeft Delft voor de derde keer geprobeerd kabels te leggen in de Delftweg. Ook nu is de burgemeester van Rijswijk ter plaatse en hij gelast met de werkzaamheden te stoppen. De haspel van den kabel, die de Rijswijksche ingezetenen van het Delftsche licht moest doen profiteeren, werd wederom over de grens der gemeente terug gebracht. Van de veilingen in het Westland haalde over het jaar 1913 Westerlee de hoogste besomming: f en Sammersbrug (Rijswijk) de laagste: f Sinds de oprichting van de Nederlandsche Dames Hockeybond wint het dameshockey meer en meer terrein. Nu gaat eind maart zelfs een vertegenwoordigend team naar Engeland. In dit team speelt onze plaatsgenote mejuffrouw Van de Watering. April 1914 Op het gedeelte van de Haagweg tussen het Instituut De Regt en Villa Alexandrine is bouwgrond te koop in diverse diepten tot 80 meter en breedte naar keuze. De verkoper is Mij. De Volharding uit Rotterdam. In de Ned. Hervormde Kerk speelt een ernstige kwestie. Twee lidmaten hebben hun belijdenis gedaan, maar ds. Post zou daarbij niet de goede vragen hebben gesteld. Andere gemeenten, zoals Delft, dreigen nu deze lidmaten niet in te schrijven. Ds. Post en ouderling Hennequin vragen nadere toelichting aan het classicaal bestuur in Den Haag.

167 Op 7 april overlijdt op 76-jarige leeftijd jhr. P.M.G. von Fisenne, lid van de Gemeenteraad voor de RKSP, oud-lid van de Eerste Kamer ( ) en lid van Provinciale Staten. De overledene is dertig jaar wethouder in Rijswijk geweest. De begrafenis waar talrijke hoogwaardigheidsbekleders aanwezig zijn, trekt veel belangstelling. De meeste aandacht gaat uit naar de Ridders van de Souvereine Orde van Malta in hun schitterende uniformen. Mensen die zich alsnog willen opgeven voor het gebruik van muntgas kunnen zich melden bij het gasbedrijf Heerenstraat 10. Munten van 2½ cent zijn daar ook steeds verkrijgbaar. Bij de voetbalwedstrijd VUC-Ooievaars op zondag 10 april op het voetbalveld aan de Willemstraat breekt een speler van de Ooievaars zijn been. Dr. Augustijn verleent eerste hulp, waarna het slachtoffer naar het Gemeenteziekenhuis in Den Haag wordt gebracht. De wedstrijd wordt gestaakt. De Rijswijkse hockeydames hebben helaas met 5-1 verloren van H.H.C. Daardoor zijn de Haagse dames en niet de Rijswijkse kampioen in de 2e klasse geworden. Op Tweede Paasdag arresteert veldwachter Muiser in het Rijswijkse Bos een man die in gezelschap was van een haveloos gekleed 8-jarig meisje. Op het politiebureau bleek dat de man het meisje had meegenomen misschien met verkeerde bedoelingen. In de nacht van 13 op 14 april is wethouder Willem Hendrik Schuurman op 58-jarige leeftijd overleden. Sinds 1902 was hij lid van de gemeenteraad als opvolger van jhr. C.M.T.A. Hooft Graafland en sinds 1910 wethouder. Hij is in Rijswijk geboren als zoon van de notaris. Na de dorpsschool bij meester Van den Berg heeft hij verder gestudeerd, maar hij is nooit notaris geworden. Hij was gemeenteontvanger, bestuurder en beschermheer van vele verenigingen, secretarispenningmeester van een aantal polders en rentmeester van onder andere de familie Van Vredenburch. In de Rijswijksche Courant verschijnt een versje op zijn overlijden van een zekere W. In Memoriam Een edel mensch werd voor acht dagen, Ter laatste rustplaats heen gedragen. Zeer velen zullen den Ed len man gedenken. Schoon Willem Hendrik Schuurman ons verliet Zoo sterven toch zijn daden niet. Zijn Ed len naam blijft altijd leven In t hart van Rijswijks burgerij geschreven. HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l165l Mejuffrouw Margaretha Meijboom, stichtster van de commune Westerbro, heeft in Parkzicht in Amsterdam voor de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht een lezing gehouden over De vrouw in de coöperatie. De bladen in Frankfurt schrijven veel goeds over de liederenavond die Ari Vadèsta (Adriaan van der Stap) privaat zangleraar aan de Frankfurter Musikschule begin april heeft gegeven. Zijn voortreffelijke techniek en bel canto worden warm geprezen. De directeur van het Electriciteitsbedrijf Delft heeft van de rechter een boete van 50 cent gekregen, omdat hij opdracht had gegeven een kabel te leggen op Rijswijks gebied. De argumentatie dat het hier ging om noodzakelijk onderhoud wordt door

168 HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l166l de rechter niet gevolgd. De rechter heeft een slimme redenering. Als de kabel nodig zou zijn geweest voor de weg zelf, bijvoorbeeld voor straatverlichting, dan heeft Delft als wegbeheerder gelijk, maar nu het gaat om de bewoners en bedrijven langs de weg, zoals de machinefabriek Rijneveld, moet hij Rijswijk gelijk geven. De onderaannemer K. heeft zich door het hoofd geschoten, omdat hij de arbeiders die aan de nieuwe huizen in de Kerklaan werken, niet meer kon betalen. K. was een zogenaamde duizendpoter, dat is iemand die zoveel duizend stenen voor een vast bedrag metselt. Een te laag bedrag blijkt nu. Rijswijk is de laatste tijd regelmatig in het donker gehuld, doordat de straatverlichting uitvalt. De politie heeft de oorzaak gevonden. Kwajongens gooien een stukje ijzerdraad op de bovenleiding, waardoor er kortsluiting ontstaat. Volgens een ingezonden brief in de Rijswijksche Courant zijn de twee belangrijkste eisen die aan de nieuwe chef-veldwachter worden gesteld dat hij gaat wonen in het bedompte huis achter het gemeentehuis en dat zijn vrouw het gemeentehuis gaat schoonhouden. Belachelijk, vindt de briefschrijver. In de gemeenteraad herdenkt de burgemeester de overleden (oud-) wethouders Von Fisenne en Schuurman. Tot tijdelijk wethouder wordt met vier stemmen P. van Vliet jr. (ARP) gekozen. In de revue van Henri ter Hall is een scène waarin een dame uit het publiek vanaf de tweede rang een gloeiend betoog houdt vóór vrouwenkiesrecht. Op het toneel worden haar woorden ironisch geïllustreerd. In Carré komt een zestigtal dames na afloop van de voorstelling de zaal in om handtekeningen (voor vrouwenkiesrecht) te verzamelen. Er is dus geen sprake van het verstoren van de voorstelling zelf, zoals enkele bladen melden. In een advertentie in de Rijswijksche Courant wordt Iemand gezocht om vierhandig Symphoniën mede te spelen. Op het adres Leeuwendaallaan 16 zijn zes Plymouth Rockskippen te koop en een haan. Mei 1914 In een geheime vergadering heeft de gemeenteraad van Delft besloten aan Gedeputeerde Staten te vragen om het gebied rond Jaagpad, Delftweg en Vlietweg te mogen annexeren. Wèl vermoeden wij daarin het vooropgezet plan, tusschen de gemeenten Den Haag en Delft om den buit Rijswijk te verdeelen. Het mes zou bij deze operatie bij de Hoornbrug in de taart gezet worden, schrijft de Rijswijksche Courant. Op woensdag 6 mei legt de 5-jarige jhr. P. M.E. von Fisenne de eerste steen van de nieuwe r.-k. meisjes- en bewaarschool. Op 1 september zal J.A. Perquin na 55 jaar als onderwijzer van de openbare school afscheid nemen. Reeds nu is er een huldigingcomité gevormd. Op zondag 17 mei houdt de s-gravenhaagsche Kegelbond haar grote voorjaarstoernooi op de banen van Kuys Witsenburg. Veldwachter Marinus Brederode heeft een medaille gekregen, omdat hij in de Schoolstraat een op hol geslagen paard tot stilstand heeft gebracht. De vlag wordt uitgestoken, maar sneu is dat die per ongeluk uit de kerktoren is gehangen in plaats van uit het gemeentehuis. Er is een Rijswijkse afdeling van de vereniging Tot Steun opgericht. Deze landelijke vereniging heeft einde voogdijkinderen en 40 zogenaamde regeringskinderen onder haar hoede. B&W van Delft benadrukt dat Delft zelf geen eigen annexatieplannen heeft, maar als Rijswijk door Den Haag wordt geannexeerd, dan wil Delft het gebied

169 tussen Villa Johanna (bij de Hoornbrug) en de huidige grens bij Delft inlijven. Het zogenaamde Damescomité bestaande uit mevrouw E. Verhagen Metman- Moll, mevrouw A. Backer-Masman en mevrouw J. ten Hagen-Langelaan verzoekt om gulle giften voor de vereniging Ziekenzorg. Deze vereniging helpt herstellende kraamvrouwen met melk, eieren en havermout. Juni 1914 Een groep werklieden van de meelfabriek Koechlin & Co hebben met een 1/5 lot in de Staatsloterij f gewonnen. De man f 85. In het perceel Heerenstraat 12 heeft Joh. van Doorne een fotografisch atelier geopend. Op zondag 14 juni is er op Houtrust een grote meeting van afdelingen van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Ook de Rijswijkse afdeling doet mee. Tot chef-veldwachter is benoemd de 34-jarige J.C. Klaui. Van heeft hij bij de marine gewerkt en sinds 1909 is hij rijksveldwachter in Den Haag. Henri ter Hall viert in Scala een feestje - een eere-avond - ter gelegenheid van zijn twintigste revue. Rijswijk wordt de centrale hoofdvestiging van Liefdewerk Oud Papier. Uit het jaarverslag blijkt dat er in 1913 landelijk 2,1 miljoen kilo papier is opgehaald. Van de opbrengst worden r.-k. instellingen financieel ondersteund. De rijwielhandelaar W.F. Jense uit de Schoolstraat heeft zijn Wall Auto Wheel in de handel gebracht. Aan een fiets wordt een afzonderlijk rad met een motor vastgezet. Zo wordt in een handomdraai een gewone fiets een motorfiets. Voor de vacature-perquin hebben zich 42 sollicitanten gemeld. De Gemeenteraad besluit Perquin boven zijn rijkspensioen een jaargeld van f 200 te geven. Ter gelegenheid van de herdenking van de Slag bij Waterloo honderd jaar geleden, is de vlag op de kerktoren uitgestoken. De belijdeniskwestie in de Ned. Hervormde Kerk duurt voort nu Delft daadwerkelijk heeft geweigerd twee lidmaten in te schrijven, één heeft belijdenis gedaan bij ds. Post en de ander bij ds. Carpentier Alting, predikant in Den Haag van de Nederlandsche Protestantenbond. Uit het testament van wijlen jhr. P. von Fisenne blijkt dat de diaconieën van alle kerkgenootschappen in Rijswijk een bedrag van f ontvangen. Bij de heer Kramer, Geestbrugweg 25, is een postduif binnen gevlogen, gemerkt 899-R.P.D Juli 1914 Per 1 juli zijn de ronde stuivers ongeldig. Ook vanaf 1 juli zijn er in de Hervormde Kerk (de Oude Kerk) geen afzonderlijke plaatsen meer voor mannen en vrouwen. In de nieuwe straat tussen de Kerklaan en de Willemstraat worden huizen gebouwd. Nu zijn de schuurtjes achter deze huizen in de brand gestoken. De brandweer kon niet veel meer doen. Er is een grote staking uitgebroken bij de HTM. Het hele baanvak tussen Den Haag en Delft wordt bewaakt. Bij iedere halte staan agenten en marechaussees en op de trams rijden politieagenten mee. De remise aan de Delftweg wordt bewaakt door militairen. Op 28 juli verklaart Oostenrijk buurland Servië de oorlog, het daaropvolgende sneeuwbaleffect leidt tot de Eerste Wereldoorlog. HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l167l

170 Augustus 1914 Per 1 augustus is burgemeester Zubli enige tijd met verlof. De oudste wethouder, P. van Vliet jr., zal hem vervangen. De staking bij de HTM is voorbij. De eisen van de stakers zijn grotendeels ingewilligd. De consternatie over de algemene mobilisatie is groot: Een algemeene ontroering en bezorgdheid heeft in ons dorp de gisteren afgekondigde mobilisatie veroorzaakt. Er wordt gehamsterd. Voor de winkels staan lange rijen mensen. De Nutsspaarbank heeft geen contant geld meer en sluit de deuren. De Rijkspostspaarbank betaalt nog wel uit, maar ook hier staan lange rijen mensen. Papiergeld wordt bijna nergens aangenomen, ook in Rijswijk niet; een dwaasheid volgens de Nederlandsche Bank. HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden Er wordt in de Rijswijksche Courant schande gesproken van de winkelier die f 1 durfde te vragen voor een pond suiker en 27 cent voor een pond zout. De gemeente roept iedereen op om bij te hoge prijzen contact te zoeken met de Gemeentelijke Keuringsdienst. Omdat niet aan de vraag naar contant geld kan worden voldaan zijn er zilverbons in omloop gebracht en vanwege de vraag naar muntgeld zijn de ronde stuivers weer in de omloop gebracht. Ook in Rijswijk is een comité opgericht ter ondersteuning van de achterblijvers meestal vrouwen en kinderen van de opgeroepen soldaten en landweerplichtigen. De leden van het comité zijn: mevrouw E.M. Verhagen Metman, mevrouw J.J.M. ten Hagen-Langelaan en de heren ds. P.L.L. Post (2e voorzitter), J.A.J. Pernot (voorzitter), W.H. Visser (penningmeester), Th. Heukels (secretaris), J.C.A. Westenbroek en J. Valkenburg. Na een week is al f aan giften ontvangen. Dinsdagmorgen 11 augustus start de gemeentelijke visbank. Timmerman H.C. Spruit heeft een kiosk getimmerd, waarvoor de gemeente f 50 in de begroting had l168l

171 Het Steuncomité. Zittend v.l.n.r.: ds. P.L.L. Post, wethouder J.A.J. Pernot, mevrouw E.M. Verhagen Metman-Moll. Staand v.l.n.r.: Th. Heukels (hoofd Prins Mauritsschool), W.H. Visser (hoofd openbare school), mevrouw J.J. ten Hagen-Langelaan en J. Valkenburg. J.Chr.A. Westenbroek, hoofd van de r-k school staat niet de foto. Foto: Museum Rijswijk vrijgemaakt. De schelvis kost 9 cent per pond en de schol 11 cent. Per gezin mag maximaal 5 kilo ingeslagen worden. Er is veel gedrang en de voorraad is snel uitverkocht. De volgende keer zal er een file worden gevormd en de politie zal aanwezig zijn. In dezelfde week worden ook broodkaarten uitgegeven. Deze zijn 28 dagen geldig en kunnen bij 45 Rijswijkse, Haagse en Delftse bakkers worden gebruikt. Het van regeringswege beschikbaar gestelde varkensvlees kan alleen bij de Rijswijkse spekslagers G.J. de Kroes, S. de Kroes, A. Groeneweg en J. Uiterlinde worden gekocht. Dinsdagavond 11 augustus vliegt in de buurt van de Hoornbrug een motorbootje met een hevige knal in brand. De opvarenden, een dame en twee heren kunnen zich in veiligheid brengen. Precies op dat moment passeert de auto van Prins Hendrik. De auto wordt stopgezet en Z.K.H. kijkt enige minuten naar het bluswerk. Het blussen lukt niet goed en men laat daarom het bootje maar zinken. Er is een wilde staking uitgebroken bij de aannemer Gebr. V.d. Vlugt uit Maasland, die 58 arbeiderswoningen voor Volksbelang aan de Kleiweg bouwt. De staking omvat 11 metselaars en 9 opperlieden. Het loon dat de firma betaalt, is misschien voor het Westland wel voldoende, maar niet voor de regio Den Haag. De oudste firmant zit met de politie in een bouwkeet en de stakers posten bij het werk. De stakers worden ontslagen en nieuw personeel wordt aangenomen. Woensdag 19 augustus is er in de Gereformeerde Kerk een bidstond gehouden met het oog op het ernstig lijden dat wij beleven. Dit was de tweede, op dinsdag 11 augustus was er al een landelijke bidstond in alle gereformeerde kerken in Nederland. HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l169l

172 De feestvereniging Het Vaderland Getrouw besluit in verband met de oorlog de verjaardag van H.M. de Koningin niet te vieren. De vereniging schenkt f 100 aan het Rode Kruis en f 250 aan het plaatselijk Steuncomité. Henri ter Hall koopt voor f een stuk grond naast zijn villa Buitenlust aan de Nassaukade. Hij wil er een groot magazijn bouwen. Later maakt hij bekend dat hij er veel minder voor heeft betaald. Op zaterdag 22 augustus is er in de grote zaal van de Haagse Dierentuin een uitvoering ten bate van het Rode Kruis. Mejuffrouw L. van Leeuwen, sopraan uit Rijswijk, verleent daaraan haar medewerking. Ook wordt er een lang gedicht van Henri ter Hall met als titel Het Roode Kruis voorgedragen. In de vroege ochtend van 28 augustus trekken soldaten met alles erop en eraan (vier muziekkorpsen, ordonnansen, keukenwagens, vaandeldragers et cetera) door Rijswijk. Veel Rijswijkers zijn vroeg opgestaan om de stoet langs te zien marcheren. Op zaterdag 29 augustus vanaf half twaalf s morgens kunnen oud-leerlingen en collega s afscheid nemen van A.J. Perquin. Door de gemeenteraad is als zijn opvolger benoemd Gerrit Marks uit Aarlanderveen. HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l170l September 1914 Op 1 september wordt de nieuwe begraafplaats aan de Kleiweg officieel geopend. Het ontwerp is van de bekende architect Springer. De gemeenteopzichter J. Dolkens heeft het wachthuisje ontworpen. Burgemeester Zubli heeft aangifte gedaan tegen de winkelier P. Hoogendam wegens enscenering van een diefstal. Alom wekt dit grote verbazing. De officier van justitie eist vrijspraak. De verdediger vindt dat Zubli zich in deze zaak allesbehalve als een burgervader tegenover beklaagde heeft gedragen. Op 3 september wordt de Tuinbouw-Stichting Huis te Lande geopend. Opening is in dit geval een vreemd woord, want de school bestaat al tien jaar. Maar juffrouw Jacoba Hingst, de oprichtster, is blij dat haar school van particuliere inrichting nu een stichting is geworden. In haar toespraak zegt zij dat co-educatie wel goed kan zijn, maar niet op tuinbouwgebied. Er is roodvonk op de Mauritsschool uitgebroken. Eén kind is overleden. Op een vergadering in de Gouden Bal wordt besloten een afdeling van de Christelijke Bouwvaklieden op te richten. C.J. Wiedenhoff wordt tot voorzitter gekozen. De pas benoemde onderwijzer op de openbare school, G. Marks, is gemobiliseerd en heeft dus nog geen les kunnen geven. Wel heeft hij intussen zijn hoofdakte en de akte Frans gehaald. Op de zitting van de Hoge Raad over de zogenaamde kabelkwestie tussen Delft en Rijswijk concludeert de advocaat-generaal tot verwerping van de cassatie. Bij een nachtelijke veldoefening in de buurt van het station Rijswijk door landweermannen van de 4e Compagnie van het 31e landweerbataljon, is C.J.W. Bovet uit Den Haag per ongeluk doodgeschoten. Het slachtoffer was gehuwd en had vier kinderen. De recidivist A.C. is aangehouden. Hij wordt verdacht uit een villa aan de Haagweg in Rijswijk een zilveren theeservies te hebben gestolen. Het servies is in Rotterdam bij een goud- en zilverhandelaar in beslag genomen. De villa Belvédère bij de Hoornbrug, gemeubileerd en in gebruik bij de Rijswijkse padvinders, is in de nacht van 17 op 18 september leeg gestolen. Een nieuwe klok, tafels, stoelen, alles is verdwenen.

173 J. van B., een 25-jarige los werkman, krijgt 8 dagen gevangenisstraf wegens het beledigen van een politieagent. Margaretha Meijboom heeft een boekje van de Zwitserse Freyda Schweitzer bewerkt en uitgegeven onder de titel Verbruiksvereenigingen als vriendin en hulp der Huismoeders. Nuttig en handig in deze schaarse tijden! Bij een brand op de boerderij van Van Rijn aan t Haantje valt een brandende balk op het hoofd van één van de blussers. Hij overlijdt ter plekke. Het Eerste Kamerlid C.A.M. van der Kun is overleden. Op 1 oktober vindt onder grote belangstelling bijzetting in het familiegraf plaats. De kist wordt gedragen door de boden van de Eerste Kamer. Er is nog steeds een groot tekort aan dienstboden. Sommige dames werven nu onder de Belgische vluchtelingen. Oktober 1914 Arie Goedendorp, baas bij de kalkovens en voorzitter van de Rijswijkse afdeling van Patrimonium, is op Huis ten Bosch ontboden om de koningin te informeren over de geest onder den arbeidersstand en ook hun maatschappelijke toestand. De St. Vincentiusvereniging heeft een r.-k. leesbibliotheek opgericht met als doel het verspreiden van goede boeken en het weren van de schand-lectuur en prulromans, welke zeer zeker een verderfelijke invloed uitoefenen op vele leeslustigen. Op 9 oktober komen er nog eens extra 20 Belgische vluchtelingen de meer welgestelden - naar Rijswijk. Onze gemeente heeft nu op drie locaties (het Patronaat, de villa van de heer Kruijswijk en de kwekerij Good Luck ) naar schatting 350 vluchtelingen ondergebracht. Huize Westhoff is gekocht door de Amsterdamsche Bouwmaatschappij. Een 9-jarige jongen springt uit een rijdende bus en moet dat met de dood bekopen. Op 14 oktober opent G.J. de Groot zijn boekhandel op de Heerenweg. De scheepswerf van de firma C.W. van Straaten & v.d. Brink is voor f verkocht. HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l171l Belgische vluchtelingen bij huis Verlaan, Doelenstraat

174 HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden Belgische vluchtelingen poseren voor Villa Elise aan het Julialaantje. Foto: Museum Rijswijk De prijzen stijgen nog steeds: de boeren vragen en de vrouwen klagen. Zo kost einde oktober de schelvis al 15 en de schol 16 cent per pond. Er doen de wildste verhalen de ronde over een Belgisch meisje in Rijswijk van wie beide handen zouden zijn afgehakt. Verzonnen gruwelen melden de kranten. November 1914 De Krijgsraad doet onderzoek naar het ongeluk tijdens de nachtelijke oefening van de landweermannen in Rijswijk. Later in de maand wordt korporaal J.W. van der Meulen, die het fatale schot had gelost, vrijgesproken van dood door schuld. De auditeur-militair had drie weken gevangenisstraf geëist. l172l Vijf vrachtauto s brachten Belgische vluchtelingen naar de broeikassen Good Luck van de familie Wasch. Foto: Museum Rijswijk

175 Op dinsdag 17 november zijn de Belgische vluchtelingen uit Rijswijk vertrokken. Ze zijn per spoor vervoerd naar het kamp in Oldebroek. Daar zullen ze blijven tot het nieuwe kamp in Nunspeet klaar is. In de zaak van de zilverdiefstal eist de officier van justitie drie jaar gevangenisstraf. De zich koopman noemende 29-jarige verdachte voert rustig en zelfverzekerd zijn eigen verdediging. Hij had het servies gekocht van de bekende Rotterdamse koopvrouw Johanna (die overigens voor de Rotterdamse politie onvindbaar is) en vraagt daarom vrijspraak. Het mag niet baten, hij wordt veroordeeld conform de eis. A.J. en J. v.d. W. uit Den Haag hebben ieder twee maanden gevangenis gekregen wegens het stropen van rietpluimen op het landgoed Te Werve. Het nieuwe schoolgebouw voor de M.U.L.O. aan de Kerklaan is bijna klaar en ook de woning voor het hoofd is vrijwel gereed. December 1914 De collecte die de echtgenote van de burgemeester Zubli en de echtgenote van generaal Vetter hebben georganiseerd voor een kerstgave aan de militairen aan de grenzen en de kust levert f 181,95 ½ op. Fancy-fair voor de vluchtelingen in Hotel Leeuwendaal. Foto: Museum Rijswijk HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l173l

176 Fancy-fair voor de vluchtelingen in Hotel Leeuwendaal. Foto: Museum Rijswijk HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden Op een benefietuitvoering voor het Steuncomité in Hotel Leeuwendaal treedt ook de beroemde Adriaan van der Stap (Ari Vadèsta) op. Hij zingt het lied Van eene Koningsvrouw van A. Spoel en, heel toepasselijk, De Vluchtelingenballade van Bart Verhallen. Rijswijk wordt op het eind van het jaar (weer) door een zware storm getroffen. l174l Fancy-fair voor de vluchtelingen in Hotel Leeuwendaal. Foto: Museum Rijswijk

177 VRIJWILLIGERS AAN HET WERK ZIJ VERDIENEN HET Een van onze medewerkers of gepensioneerden is vrijwilliger voor uw vereniging. Shell waardeert die belangeloze inzet enorm. Vrijwilligers verbreden hun eigen horizon en geven anderen nieuw perspectief. Daarom heeft uw vereniging net als negenhonderd andere - een bijdrage gekregen van het Shell Vrijwilligers Fonds. Dat is onze manier om bij te dragen aan een rijkere samenleving. HVR Jaarboek 2014 l Honderd jaar geleden l175l

178 Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 Hans Koot Inleiding HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l176l Evenals voorgaande jaren vonden ook in 2013 in Rijswijk verschillende archeologische onderzoeken plaats. Het zwaartepunt van het veldwerk lag in het zuidelijk deel van Rijswijk, ruwweg het gebied tussen Rijksweg A4 en de gemeentegrens met Delft. Vanwege de ontwikkeling van RijswijkBuiten, waar een grote woonwijk verrijst, wordt daar sinds 2010 archeologisch veldonderzoek gedaan. Daarnaast werden er verschillende kleine onderzoeken in andere delen van Rijswijk uitgevoerd. In deze kroniek wordt zij het summier- verslag gedaan van het veldwerk in Rijswijk. Tenzij anders vermeld, wordt het veldonderzoek gedaan door de archeologen van het Bureau Monumentenzorg en Archeologie, sectie Ruimtelijke Economische Ontwikkeling van de afdeling Stad en Samenleving van de gemeente Rijswijk. Het veldteam wordt ondersteund door vrijwilligers, waarvan de meesten lid zijn van de Archeologische Werkgroep Rijswijk. Verbreding Prinses Beatrixlaan Eén van de hoofdwegen binnen Rijswijk is de Prinses Beatrixlaan. Deze maakt deel uit van een noord-zuid verbinding tussen Delft en Den Haag. Vanwege het doortrekken van de rijksweg A4 door Midden-Delfland en de ontwikkeling van RijswijkBuiten zal de verkeersintensiteit in de komende jaren sterk toenemen. Het segment van de Prinses Beatrixlaan tussen het kruispunt met de rijksweg en Delft vormt met slechts twee rijbanen een flessenhals. In 2013 begon de verbreding van dit segment naar vier rijbanen. In opdracht van het Programmabureau RijswijkBuiten vond daar archeologisch onderzoek plaats. De verbreding komt aan de oostelijke zijde van de huidige rijweg. Bij de aanvang van het archeologisch onderzoek was de strook in gebruik als weiland. Eerder, in 2010, had er verkennend archeologisch onderzoek plaatsgevonden, vanwege de aanleg van een transportleiding van het Hoogheemraadschap van Delfland. Archeologisch onderzoek leverde toen aanwijzingen op voor een middeleeuwse woonplaats want potscherven dateerden de woonplaats in de twaalfde eeuw (Holthausen en Dorenbos 2010). Het onderzoek van 2012 en 2013 richtte zich vooral op het documenteren van deze woonplaats voor zover deze door de bouwwerkzaamheden werd bedreigd. Het onderzoek vond in twee etappes plaats: het eerste deel van het veldwerk in 2012 werd enige tijd onderbroken in afwachting van het verleggen van een (hoofd)leiding. Daarna volgde in 2014 het tweede deel van het veldwerk. Daarbij kwamen greppels, enkele kuilen, waaronder een mestkuil, en afval (vooral aardewerk en bot) aan het licht. Dit wijst erop dat het woonhuis in de directe omgeving van de opgraving stond. Het opgegraven areaal is te klein om een uitspraak te doen over de plek, waar de woning heeft gestaan, maar de gevonden sporen wijzen naar het terrein, waar de huidige Prinses Beatrixlaan ligt. Op basis van het gevonden aardewerk kan de woonplaats worden gedateerd als tweede helft twaalfde eeuw (voorlopige determinatie).

179 Prinses Beatrixlaan. Archeologen aan het werk in winterse omstandigheden. Foto: Gemeente Rijswijk/Archeologie Lange Kleiweg, TNO Aan de Lange Kleiweg is één van de locaties van het onderzoeksinstituut TNO gevestigd. Omdat er een nieuwbouwplan ligt, werd in opdracht van TNO een kleinschalig bureau- en booronderzoek verricht. Er werden geen aanwijzingen aangetroffen, die duidden op waardevolle archeologische overblijfselen. De nieuwbouw kon dan ook doorgaan zonder verder archeologisch onderzoek. (Holthausen 2013) RijswijkBuiten Tussen de A4, het Wilhelminapark en de Kastanjewetering verrijst een omvangrijke woonwijk, RijswijkBuiten, waar ruim 4000 nieuwe woningen worden gebouwd. De eerste daarvan zijn in 2013 opgeleverd. In opdracht van het Programmabureau RijswijkBuiten zijn de Rijswijkse archeologen hier sinds 2009 met onderzoek bezig. In 2013 concentreerde het archeologisch onderzoek zich vooral op de percelen van de voormalige tuindersbedrijven langs de Kastanjewetering. Dit is de zuidelijke rand van de voormalige buitenplaats Sion, die hier tot omstreeks 1800 lag. Deze ontstond aan het einde van de zestiende eeuw op het terrein van het voormalige klooster Heilige Maria op de berg Sion. In de loop van de zeventiende eeuw groeide de buitenplaats uit tot één van de grootste van Delfland. Het hoofdgebouw stond op een terrein aan de Noordhoornsewetering en was omgeven door een brede sloot. Daaromheen lag een tuin die zich uitstrekte tot aan de Spieringswetering. Lange tijd was de buitenplaats in het bezit van de familie Van Hogendorp. In de eerste jaren van de negentiende eeuw werd de buitenplaats in delen verkocht en als tuinbouwgrond geëxploiteerd. Het hoofdgebouw was tussen januari 1800 en maart 1804 al gesloopt (Moerman 2010, 70). Enkele bijgebouwen, zoals het koetshuis staan er nu nog steeds. In de zuidrand van de voormalige tuin kon na de sloop van de tuinderskassen een proefsleuvenonderzoek plaatsvinden. Daarbij werden, evenals bij voorgaand onderzoek elders HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l177l

180 HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l178l in Sion, opnieuw verkavelingsgreppels uit de Romeinse tijd aangetroffen. De greppels dateren van de tweede en/of derde eeuw na Chr. De ontdekking van de verkavelingsgreppels maken het mogelijk de inrichting van het landschap in de Romeinse tijd stukje bij beetje te reconstrueren. Steeds meer ontstaat bij de onderzoekers het beeld van een grootschalig verkavelingssysteem dat zich uitstrekte over honderden hectares in Rijswijk en het aansluitende gebied van de gemeenten Delft en Midden-Delfland. In dezelfde strook zijn vlakbij de Noordhoornsewetering ook aanwijzingen verkregen (potscherven, een greppel die niet past in het verkavelingssysteem, et cetera) voor een woonplaats uit de Romeinse tijd die vlakbij moet hebben gelegen. Waarschijnlijk is nu de randzone gevonden van een nederzettingsterrein uit de Romeinse tijd (tot de derde eeuw na Chr.) die in de naastgelegen Harnaschpolder is opgegraven en zich uitstrekt tot in Sion. Indien behoud van deze nederzettingsresten niet mogelijk is, zal een opgraving nodig zijn waarbij de resten worden gedocumenteerd, voordat deze verloren gaan door bouwwerkzaamheden. Op dezelfde locatie werden ook jongere bewoningsresten gevonden, zoals verkavelingsgreppels, behorend tot de (post)middeleeuwse verkaveling en een bakstenen fundering van een constructie, waarvan de functie nog niet bekend is. Mogelijk behoort de fundering tot een bijgebouw van de buitenplaats Sion. Bij gebrek aan begeleidende vondsten is de ouderdom nog niet beter te bepalen dan tussen het einde van de zestiende en einde van de achttiende eeuw. Op een ander terrein in Sion dicht bij de Spieringswetering, vond in de zomer een kleine opgraving plaats. De locatie lag midden in de voormalige tuin van de buitenplaats Sion. Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn een houten buis en de voormalige vijver ontdekt. Voor zover tijdens de opgraving nog resten van de tuinaanleg te herkennen waren, bestonden deze vooral uit plantgaten van bomen. Een bijzondere vondst was een houten buis, waarvan bij het proefsleuvenonderzoek een klein deel was waargenomen. De buis bestond uit vier uitgeholde en in elkaars verlengde gelegde boomstammen. In het verlengde van deze rij boomstammen was de afdruk van een vijfde exemplaar nog zichtbaar, zodat de totale lengte kon worden vastgesteld. De uiteinden waren telkens zo bewerkt dat de boomstammen iets in elkaar konden worden geschoven en een buis ontstond die uitmondde in een grote vijver die midden in de tuin lag: een ronde vijver, volgens de kaart van het Hoogheemraadschap van Delfland door Kruikius uit 1712 of een ovale vijver, volgens de gravures uit circa 1725 gemaakt door P. van Call. Het andere uiteinde van de buis mondde uit in een kleine, vierkante, bakstenen constructie. De constructie is circa 114 bij 58 centimeter. De functie is niet bekend. Wellicht betreft het een zakput om water te verzamelen en naar de vijver af te voeren. Deze vijver is op verschillende afbeeldingen van de tuin van Sion te zien en domineerde het oostelijk deel van de tuin. De wand van de vijver werd tijdens het onderzoek gevonden en bleek te zijn opgetrokken uit bakstenen met een rode kleur en de afmetingen 18,5 bij 8 en 8,5 bij 4 centimeter. Rondom de vijver lag een wandelpad dat aan de buitenzijde werd begrensd door een gemetselde (lage?) muur waarvan nog enkele lagen baksteen aangetroffen zijn. De houten buis was door deze fundering heen gezet. Uit het archeologisch onderzoek bleek uiteindelijk dat de vijver ovaal van vorm was. De breedte van de vijver was 26 meter en de lengte was 22,50 meter. Het pad om de vijver had een breedte van 3,77 meter. Een rekensom maakt het mogelijk de meters om te rekenen naar de toenmalige maatvoering. De Rijnlandse roede bedroeg 3, meter en was, tot in 1816 het metrieke stelsel werd ingevoerd, de standaardmaat die ook in Delfland werd gehanteerd. De breedte van 26 meter komt overeen met zo n 6,9 roeden, de lengte van 22,50 meter met ongeveer 6 roeden en het 3,77 meter brede pad met 1 roede.

181 Uit het archeologisch onderzoek in Sion bleek ook dat van de tuin van de buitenplaats maar weinig resten in de bodem bewaard zijn gebleven. De meeste graafwerkzaamheden voor de beplanting (struiken, planten, wandelpaden) waren oppervlakkig en van de gebouwen, tuinmuren en andere gemetselde constructies ging de fundering zo ondiep, dat deze bij de sloop weer makkelijk was te verwijderen, zonder zelfs maar enige (puin)spoor achter te laten. In het noordelijk deel van Sion vond een onderzoek plaats naar de Zweth, in de Middeleeuwen één van de belangrijkste watergangen van het gebied. Door wijzigingen in de waterhuishouding werd in die tijd een deel van de Zweth op de grens met Rijswijk en de Harnaschpolder afgedamd. Het gedeelte dat achter de dam in de Rijswijkse Hoekpolder en Plaspoelpolder lag, raakte zijn functie kwijt. Op de onderzochte plaats verdween de Zweth zelfs helemaal: eerst werd het een smalle sloot en uiteindelijk werd deze geheel gedempt om ruimte te maken voor een tuinderskas. Dit deelonderzoek vond plaats in opdracht van het Programmabureau RijswijkBuiten en het Projectenbureau van de Gemeente Rijswijk, en richtte zich, als eerste, op het vaststellen van de (oorspronkelijke) breedte van de Zweth. Een tweede vraag concentreerde zich op de kruising van de oude Kloosterlaan, de ontsluiting van het voormalig klooster Sion naar de Sir Winston Churchilllaan, met de Zweth. Wellicht waren er resten van een brug aanwezig? Het onderzoeksterrein bleek ter plaatse van de kruising van de Kloosterlaan en de Zweth sterker verstoord te zijn dan verwacht. Desondanks was er voldoende ruimte om vast te stellen dat er geen resten van een brugconstructie (meer) in de bodem aanwezig waren. De breedte van de Zweth bedroeg er ruim 10 meter en bleek in fasen gedempt te zijn. Wel troffen de archeologen een houten dam aan op de plek, waar ooit een poldersloot aansloot op de Zweth. Er zijn geen dateerbare vondsten, zoals potscherven, gevonden. Wellicht is er na analyse van de verzamelde gegevens meer te zeggen over de ouderdom van de dam. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l179l RijswijkBuiten, Sion. Houten buis. Foto: Gemeente Rijswijk/Archeologie

182 HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 Containerproject Oud-Rijswijk Voor de afvalinzameling worden sinds 2012 op verschillende plaatsen in Rijswijk ondergrondse afvalcontainers geplaatst. Het aantal containers per locatie kan uiteen lopen van één container tot vier containers. Elke container bestaat uit een betonnen buitenbak van afgerond 2 bij 2 meter en is 2 meter diep. Daarbinnen wordt een metalen binnenbak geplaatst, waarin het afval kan worden gedeponeerd. In 2012 werd begonnen met het plaatsen van ondergrondse afvalcontainers op verschillende locaties in de dorpskern van Rijswijk. Daarvan bevonden enkele locaties zich in archeologisch waardevol gebied. In goede samenwerking met de afdeling Stadsbeheer van Rijswijk (opdrachtgever), het reinigingsbedrijf Avalex en aannemer J.J. van der Hoeven & Zn BV, kon archeologisch onderzoek worden verricht. Tijdens de voorbereiding van het plaatsen is een selectie gemaakt van de locaties waar archeologisch onderzoek (begeleiding en/of opgraving) noodzakelijk was.in 2012 werd onderzoek verricht op de locaties Nobelaerstraat, Ruysdaelplein en Herenstraat. Voor dit onderzoek wordt verwezen naar de archeologische kroniek van 2012 (Koot 2013). Ook in 2013 was onderzoek noodzakelijk. Ditmaal ging het om de locaties hoek Schoolstraat/ Doelenstraat (opgraving) en Tuinstraat (begeleiding). De locatie hoek Schoolstraat/Doelenstraat is nu onderdeel van een parkeerterrein. Tot omstreeks 1965 stonden er veel woningen, die deel uitmaakten van de oude dorpsbebouwing. Voor de sanering werden de huizen gesloopt en wijzigde zelfs de straatindeling door het verplaatsen van de rooilijnen. Een groot deel van het gesaneerde gebied werd opnieuw bebouwd. Vooruitlopend op de bouwwerkzaamheden verrichtte de Archeologische Werkgroep Rijswijk er in waarnemingen (Koot 1985). Uit dit onderzoek en uit historische bronnen bleek dat dit deel mogelijk een latere uitbreiding van de dorpskern was. Op deze locatie zouden vier containers in een vierkant worden geplaatst. De totale omvang en de grote afstand tot omringende bebouwing, maakte het mogelijk om een kleine opgra- l180l Schoolstraat, hoek Doelenstraat. De opgravingsput. Foto: Gemeente Rijswijk/Archeologie

183 vingsput van ongeveer 4 bij 3,5 meter aan te leggen. Zoals overal in de dorpskern moet de bovengrond van de oude duinen worden beschouwd als een soort bouwvoor, waar in de afgelopen eeuwen voortdurend is gegraven, geakkerd en gebouwd en waardoor deze er nu uitziet als een vrijwel geheel homogene bodemlaag. Bij het onderzoek in de dorpskern wordt deze laag sinds enkele jaren aangeduid als de dorpskernlaag. Deze bleek op de onderzoekslocatie ruim één meter dik te zijn. Van de bebouwing werd met uitzondering van een klein restant van een fundering, niets meer teruggevonden. Het muurwerk dateerde van de achttiende eeuw (voorlopige datering). Onder de dorpskernlaag werden enkele kuilen aangetroffen. De hierin aangetroffen potscherven dateren de kuilen in de zeventiende en de achttiende eeuw. Het onderzoek van 2013 lijkt de conclusie van het onderzoek in te bevestigen, weliswaar met enig voorbehoud, omdat het een opgraving van beperkte omvang was. De oudste bewoningsresten aan de Doelenstraat en de Schoolstraat dateren van omstreeks 1600 en zijn dus jonger dan de resten die doorgaans elders in de dorpskern worden gevonden, waarvan de oudste uit de twaalfde eeuw dateren. Daar is dus de kern van Rijswijk, die omstreeks 1600 naar het gebied ten noorden van de Schoolstraat werd uitgebreid. Plaspoelpolder Landtong In de Plaspoelpolder ligt tussen beide havenarmen aan weerszijden van de Nijverheidsstraat een bedrijventerrein dat in de komende jaren herontwikkeld wordt. Eind 2013 hebben de Rijswijkse archeologen een beperkt verkennend booronderzoek uitgevoerd in opdracht van het Projectenbureau Gemeente Rijswijk om eventuele archeologische resten op te sporen. Uit het bureau- en booronderzoek bleek het plangebied tot op een diepte van 1 tot 1,5 meter geheel verstoord te zijn en sommige delen zelfs tot op grotere diepte. In de minst verstoorde delen vond een verkennend booronderzoek plaats. In het westelijk deel werd daarbij een intact bodemprofiel aangetroffen van een prehistorische duin. Deze lag dieper dan zo n 3,20 meter beneden NAP en was in de prehistorie geschikt voor bewoning. De voorgenomen nieuwbouw zal het duin niet wezenlijk aantasten, zodat er geen aanleiding is voor verder onderzoek (Koot en Raczynski-Henk 2014). Booronderzoek Sir Winston Churchilllaan In 2005 werd bij beschoeiingswerkzaamheden aan de Sir Winston Churchilllaan een groot fragment van een mijlpaal uit de Romeinse tijd gevonden. Een mijlpaal stond langs de belangrijkste wegen om de afstand aan te geven tot de dichtstbij gelegen stad of legerplaats. Hij werd daar neergezet bij de aanleg of een grote onderhoudsbeurt van de weg. We weten vrij nauwkeurig wanneer een mijlpaal werd geplaatst, omdat ook de naam en titels van de regerende keizer erop stonden. Zo is de in 2005 in Rijswijk gevonden mijlpaal in geplaatst, toen keizer Caracalla regeerde. Een kleine opgraving in 2006 op de vindplaats van de mijlpaal wees uit, dat op deze plek in de Romeinse tijd een hoofdweg lag. De weg liep vanaf de Maasoever, door het Westland en Rijswijk naar de stad Forum Hadriani (het huidige Voorburg) en verder naar de Oude Rijn, destijds de grens van het Romeinse rijk. Ook in Wateringseveld hebben archeologen van de gemeente Den Haag op verschillende plaatsen resten van de weg teruggevonden en op één plek zelfs vier mijlpalen bij elkaar! Langs deze weg lag wellicht ook een kanaal dat in de eerste eeuw na Chr. werd gegraven, het zogeheten kanaal van Corbulo. In Leidschendam werd dit kanaal op enkele plaatsen teruggevonden. Bij de opgraving van 2006 kwam een watergang te voorschijn die langs de weg liep en minimaal vier meter breed was. Helaas was de precieze breedte van de watergang niet vast te stellen en daarom was vergelijking met de breedte van het kanaal, zoals op verschillende plekken in Leidschendam gevonden, niet mogelijk. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l181l

184 Eind 2013 moest een booronderzoek aanvullende gegevens leveren over de geologie van het gebied en over de diepte en ligging van de in 2006 gevonden watergang. In de strook langs de Sir Winston Churchilllaan, tussen de Huis te Landelaan en de Burgemeester Elsenlaan, werden grondboringen verricht. Daaruit bleek dat de watergang evenwijdig liep aan de huidige Sir Winston Churchilllaan (Raczynski-Henk 2014). Omdat we nu meer geologische informatie hebben, is het eenvoudiger geworden de vulling van het kanaal te onderscheiden van de natuurlijke bodemlagen, waar het doorheen gegraven is. Op basis van deze gegevens vindt mogelijk in 2014 verder onderzoek plaats. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l182l Sir Winston Churchilllaan. Booronderzoek. Foto: Gemeente Rijswijk/Archeologie

185 Literatuur: Holthausen en Dorenbos 2010 O. Holthausen en O. Dorenbos, Prinses Beatrixlaan te Rijswijk. Archeologisch Inventariserend Veldonderzoek in het kader van de aanleg van de tweede afvoerleiding Delft, Rijswijkse Archeologische Rapporten, nummer 28, oktober Holthausen 2013 O. Holthausen, Nieuwbouw chemicaliënopslag TNO, Lange Kleiweg 137 te Rijswijk. Een archeologisch bureau- en inventariserend veldonderzoek. Rijswijkse Archeologische Rapporten 46, oktober Koot 1985 J.M. Koot, Opgravingen in het oude dorp, in: Kroniek van de Historische Vereniging Rijswijk, 2-3, 1985, p Koot 2013 Hans Koot, Archeologische kroniek van Rijswijk over 2012, in: Jaarboek HVR 2013, p Koot en Raczynski-Henk 2014 J.M. Koot en Y. Raczynski-Henk, De Landtong in de Plaspoelpolder te Rijswijk. Een archeologisch bureauonderzoek en inventariserend veldonderzoek, Rijswijkse Archeologische Rapporten 48, mei Moerman 2010 Jacques Moerman, Sion, klooster, buitenplaats en tuinbouwgebied. De rijke historie van het Rijswijkse Sion, Rijswijkse Serie, tweede herziene druk, Raczynski-Henk 2014 Y. Raczynski-Henk, Zoektocht naar het Kanaal van Corbulo bij de Sir Winston Churchilllaan te Rijswijk. Bureauonderzoek en karterend booronderzoek, Rijswijkse Archeologische Rapporten 49, mei HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l183l

186 Jaaroverzicht Gemeente Rijswijk 2013 Wilberd Gijzel en Lex Niggebrugge Januari HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 Bedrijvencentrum Harbour Village in de verkoop Aan de Nijverheidsstraat, op de Landtong, ontwikkelt Heembouw Ontwikkeling, met het Industrieschap Plaspoelpolder (IPP) en de gemeente, Harbour Village. Een waterrijke nieuwe bedrijvenlocatie, speciaal gericht op kleinschalige bedrijfsruimten, dienstverlening, horeca en een plezierhaven. Door de ligging aan het water en de mogelijkheid om zelf mede het ontwerp van de bedrijfsruimten te maken, is het een aantrekkelijke plek voor werken, ontspannen en recreëren. Harbour Village wordt in twee fasen gerealiseerd. De verkoop van de eerste fase is in januari gestart. l184l Landhuis De Voorde te koop De gemeente zoekt via een makelaar een koper voor het rijksmonumentale landhuis De Voorde, Van Vredenburchweg 985. De koper moet in staat zijn met respect voor het monument en de ligging daarvan in de Landgoederenzone het landhuis een passende horecabestemming te geven. De verkoop ligt in het verlengde van de ambitie van de gemeente de Landgoederenzone te beschermen en te ontwikkelen. Landhuis De Voorde (rijksmonument) dateert uit 1800 en verkeert nog grotendeels in originele staat. Bestemmingsplan Oud Rijswijk In januari hield de gemeente een Open Dag over de actualisatie van het bestemmingsplan Oud-Rijswijk. Samen met de gebruikers van het gebied zoals inwoners, ondernemers en winkeliers, is tijdens drie werksessies in 2012 nagedacht over het toekomstige Oud-Rijs-

187 wijk. Ook kinderen van de Prins Mauritsschool in Oud-Rijswijk dachten mee. Het resultaat van deze werksessies en de input van de schoolkinderen was te zien tijdens de Open Dag in het winkelpand in de Herenstraat 87a. In december wordt het bestemmingsplan uiteindelijk vastgesteld door de raad. Februari HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l185l Rijk zet De Naald in de etalage De Rijksgebouwendienst (RGD) maakte in februari bekend monumentaal vastgoed af te gaan stoten. In Rijswijk betrof dit de gedenknaald in het Rijswijkse Bos. De RGD bekijkt de mogelijkheden om andere overheidsinstellingen of erfgoedorganisaties verantwoordelijk te maken voor Rijkserfgoed. De gemeente is juist bezig is om deze portefeuille te laten slinken als bezuinigingsmaatregel. Het beheer van monumentaal vastgoed is namelijk geen kerntaak van de gemeente. Het beschermen van cultuurhistorisch erfgoed daarentegen wel, maar daarvoor hoeft de gemeente dus geen eigenaar te zijn. Rijswijk ziet er dus vooralsnog vanaf om het in bezit te nemen. De Naald is opgericht in ter nagedachtenis van het ondertekenen van de Vrede van Rijswijk (1697). Rijswijkse sporter 2012: Victor Teixeira Dit jaar waren er drie sportprijzen te verdelen. Naast de Sportprijs en de Publieksprijs was er voor het eerst de verkiezing van Sporttalent van Winnaar van de Rijswijkse Sportprijs 2012 is karateka Victor Teixeira. Victor werd in 2012 zowel Europees als Nederlands kampioen Kyokushin Karate (categorie tot 70 kg) en behaalde onder meer de eerste plek bij de Open Japanse Kampioenschappen in Tokio.

188 HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 De meeste van de ruim 5000 stemmen die digitaal zijn uitgebracht voor de Publieksprijs gingen naar de meisjes B1 van RHC. Zij zijn in 2012 doorgedrongen tot de op een na hoogste klasse in het jeugdhockey (de Super B-poule). De prijs voor jong talent ging naar Roos van der Zwaan, die in 2012 twee nationale tennistitels behaalde bij de meisjes tot en met 16 jaar. Daarmee bracht zij haar totaal op vijf nationale titels. l186l Samenwerken in Te Werve Rijswijk Wonen en de gemeente hebben een overeenkomst getekend om nog meer samen te werken in Te Werve. Volgens beide partijen is een proces van wijkverbetering nodig met alle betrokkenen in de wijk. Ze hebben hierin het initiatief genomen door het tekenen van een intentieovereenkomst. Naast het aanpakken van problemen willen beide partijen de kwaliteiten van de wijk verder benutten. Dit alles om de wijk zo aangenaam mogelijk te maken.

189 Maart Herijking subsidiebeleidskader afgewezen De gemeenteraad heeft het voorstel Herijking subsidiebeleidskader afgewezen. Daarmee wees de raad tevens het voorstel voor dekking van een bezuiniging op de gesubsidieerde instellingen af. De afwijzing van het voorstel en de daarmee gepaard gaande bezuiniging heeft tot gevolg dat de voorgestelde subsidiekortingen niet doorgaan. De financiële consequenties hiervan worden door het college betrokken bij de voorbereiding van de nieuwe begroting. Gratis Wifi in winkelcentrum Oud Rijswijk In maart was de ludieke lancering van een wifi-netwerk in het winkelgebied Oud Rijswijk door wethouder René van Hemert. Vanaf nu kan iedereen op straat gratis verbinding maken met internet. Afspraken over nieuwe toekomst Stanislascollege beklonken Lucas Onderwijs en de gemeente zijn na een intensief traject tot een goede oplossing gekomen. De leerlingen van het praktijkonderwijs en het VMBO van het Stanislascollege gaan vanaf mei 2015 onderwijs volgen in één gebouw aan de Henriëtte Roland Holstlaan. Dit gebouw wordt gerenoveerd. Het gaat totaal om een investering van 5,7 miljoen, waarvan 4,2 miljoen voor rekening komt van de gemeente. Openbare tapkraan in Rijswijk onthuld Op Wereld Waterdag is een openbare tapkraan in Rijswijk officieel in gebruik genomen door wethouder Dick Jense. Hij tapte met adjunct directeur Ad de Waal Malefijt van Dunea het eerste bekertje water. De eerste tapkraan is geplaatst op het Bogaardplein bij het winkelcentrum In de Bogaard. Voorbijgangers kunnen bij de openbare tapkraan gratis water tappen en zoveel drinken als ze maar willen. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l187l

190 HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l188l Paul van Waarden failliet Het mislukken van gesprekken met een investeerder hebben, zo zegt hij, voor een belangrijk deel bijgedragen aan de faillissementen van de restaurants Paul van Waarden in Rijswijk (Tollensstraat) en At Sea in Scheveningen. In Rijswijk was Van Waarden liefst tien jaar in het bezit van een Michelinster. Vorig jaar november (2012) pakte Michelin die van hem af, maar de chef-kok wil dat absoluut niet aanvoeren als reden voor het faillissement. April Eerste paal RijswijkBuiten geslagen door minister Stef Blok Na een succesvolle verkoop van de eerste fase van De Tuinen van Sion is in januari de tweede fase in verkoop gegaan. Meer dan 200 belangstellenden hebben de sneeuw getrotseerd en de start van de verkoop in het informatiecentrum RijswijkBuiten bezocht. Dura Vermeer is verantwoordelijk voor de ontwikkeling en bouw van dit project. In april is de eerste paal geslagen voor het project De Tuinen van Sion. Niet alleen is het de starthandeling van het project De Tuinen van Sion, maar het is ook de eerste feestelijke starthandeling in RijswijkBuiten. Minister Blok sloeg de eerste paal met de wethouders René van Hemert en Wim Mateman. De paal was voorzien van de handtekeningen van alle aanwezige kopers. Ook heeft hij met wethouder Dick Jense de laatste lus van de warmtebron 130 meter naar beneden laten zakken. In zeven maanden tijd lukte het Dura Vermeer om de eerste eengezinswoningen te realiseren. Dus konden burgemeester Michel Bezuijen, wethouder René van Hemert en Dick Boelen, directeur Dura Vermeer, in oktober de sleutels overhandigen van de eerste drie woningen in RijswijkBuiten. Haagweg krijgt allure terug Het college van burgemeester en wethouders heeft in april het ontwerp voor de herinrichting van de Haagweg en de Hoornbrug vastgesteld. De twee ontwerpen zijn ontstaan uit de integrale aanpak van drie projecten: Verbetering Leefbaarheid Haagweg, de aanpassing van Tramlijn 15 en een nieuwe Hoornbrug. De ontwerpen zijn gemaakt in samenwerking met het Omgevingsteam Haagweg, het Stadsgewest Haaglanden, de provincie Zuid-Holland en de HTM. De belangrijkste verandering voor de Haagweg is de vermindering van het aantal rijbanen. De Haagweg heeft straks één rijbaan om de stad in te komen en één om de stad te verlaten. Verder krijgt de Haagweg een aantrekkelijke laanstructuur met bomen en meer ruimte voor fietsers. Zo wordt de huidige ventweg vervangen door een fietsstraat waar de automobilist te gast is.

191 Lintjesregen 2013 Vijf inwoners hebben op 26 april in de Rijswijkse Schouwburg een Koninklijke Onderscheiding ontvangen uit handen van Herman Klitsie, waarnemend burgemeester. Tot lid in de Orde van Oranje-Nassau zijn benoemd Mevrouw M.T. van den Belt-van der Velde De heer B.C. Borsboom Mevrouw E.A.M. van Leeuwen Mevrouw E.C.I. Uiterwijk Tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw is benoemd Prof. Dr. Ir. M.J.F. Stive. Gemeente kiest voor commercialisering Schilp De gemeente wil af van het sport- en welzijnscentrum De Schilp. Het college wil fors bezuinigen en vindt een zwembad geen kernvoorziening. Het bad moet in particuliere handen komen. Wel zorgt de gemeente ervoor dat de voorzieningen aangeboden blijven worden in Rijswijk. De voorwaarden waaronder de gemeente het sportcomplex overdraagt, zoals openstelling, programmering en tariefstelling, worden meegenomen in de aanbestedingsprocedure. Zwemmers en verenigingen vrezen echter dat de tarieven dan enorm omhoog gaan. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l189l Mei Grootschalige vervanging openbare verlichting Binnenkort begint een grootschalige vervanging van de openbare verlichting. Als eerste wordt de verlichting in de Muziekbuurt en het groengebied rondom het water van landgoed Te Werve ( De Put ), zoals de Generaal Spoorlaan, Huis te Landelaan en de Van Vredenburchweg aangepakt. Dit is een eerste stap in de volledige renovatie van de Rijswijkse verlichting, waarmee overlast door storingen verder wordt teruggedrongen, aldus wethouder Dick Jense. Later dit jaar komen ook andere wijken aan de beurt.

192 Eerste burgerinitiatief geslaagd Het eerste burgerinitiatief in Rijswijk is geslaagd. De mensen van het zwembad De Put gaan via handtekeningen proberen de gemeente zover te krijgen dat deze euro wil besteden aan het opknappen van een loopbrug en eenvlonder. Het initiatief is uiteindelijk gelukt, dankzij de steun van de raad. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l190l Brede schoolontwikkeling in Steenvoorde Op het schoolplein van de Steenvoordeschool staat al lange tijd een aantal noodlokalen. Het college van B&W heeft het plan om hierin het komende schooljaar verandering te brengen. Door het vertrek van basisschool De Meander per 1 augustus uit het schoolgebouw aan de P. van Vlietlaan zijn diverse verhuisbewegingen mogelijk geworden. Dit sluit aan bij de al langer gewenste brede schoolontwikkeling van de Steenvoordeschool en de Stichting Rijswijkse Kinderopvang en is in overeenstemming met het gemeentelijke beleid. Door de gebouwen aan de Dr. Poelslaan en de P. van Vlietlaan op te knappen en her in te richten hoeft geen dure nieuwbouw plaats te vinden. Godfried Bomansschool adopteert monument De Godfried Bomansschool heeft in mei het oorlogsmonument op de begraafplaats Oud- Rijswijk aan de Sir Winston Churchilllaan geadopteerd. Op woensdag 8 mei hielden de kinderen van de groepen 7 en 8 hun eerste herdenkingsbijeenkomst bij het monument. Adopteer een Monument is een landelijk onderwijsproject waarbij leerlingen van de groepen 7 en/of 8 een oorlogsmonument in hun eigen gemeente of buurt adopteren. Daardoor leren ze meer over de lokale geschiedenis rond de Tweede Wereldoorlog, de traditie van herdenken en bijbehorende rituelen. De leerlingen wonen - op een voor de school geschikt tijdstip - de herdenking bij het monument bij. Juni Europees Octrooi Bureau kiest voor nieuw hoofdgebouw Het Europees Octrooi Bureau (EPO) heeft in juni, tijdens een vergadering in München, een consortium van vier bedrijven die tot de TBI-Groep behoren de opdracht gegeven om een nieuw hoofdgebouw te bouwen in de Plaspoelpolder. Het EPO nam daarmee de voordracht over van een internationale jury, waarin onder anderen waarnemend burgemeester Herman Klitsie zat. Het ontwerp is van de architecten Jean Nouvel (Parijs) en Dam & Partners (Amsterdam)

193 Knokpartij op het voetbalveld Alphense Boys en Haaglandia speelden op 2 juni in Rijswijk een degradatiewedstrijd, die door Haaglandia met 1-0 werd gewonnen. Meteen na het fluitsignaal ontstond een opstootje tussen spelers, waarschijnlijk door een kleine pesterij. Supporters kwamen massaal het veld op om zich ermee te bemoeien. Twee spelers en de vice-voorzitter van Haaglandia maakten zich schuldig aan openlijke geweldpleging. Financiering Rotterdamse baan rond De financiering voor de Rotterdamsebaan, de nieuwe verbindingsweg tussen de A4 en A13 en het centrum van Den Haag, is rond. Het Stadsgewest Haaglanden ontving de officiële beschikking van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, waarmee de rijksbijdrage van 295 miljoen euro wordt bevestigd. Het totale benodigde projectbudget bedraagt 565 miljoen euro. Het resterende bedrag wordt door het Stadsgewest Haaglanden en de gemeente Den Haag bijgedragen. De aanleg van de Rotterdamsebaan start in Naar verwachting rijden in 2019 de eerste auto s over de nieuwe weg. Rijswijk moet fors afschrijven op oude gebouwen Net als overal elders, moet ook Rijswijk fors afschrijven op de waarde van bouwgrond. Dit geldt vooral voor de locaties met bestaande gebouwen, zoals het oude stadhuis en de TH-locatie. De laatste wordt niet gebruikt voor het Stanislascollege, en voor de oude stadhuislocatie is het bouwcontract door AM-Wonen opgezegd. De eenmalige afschrijving op de beide bouwlocaties kost de gemeente in één klap meer dan 7 miljoen euro. Die moet volgens voorschrift geheel ten laste van de jaarrekening worden gebracht. Mede daardoor is het nadelig saldo over 2012 uitgekomen op 4,7 miljoen euro. Buiten de grondexploitaties om, bleken de voordelen in 2012 op te wegen tegen de nadelen. Daardoor kon het effect van de 7,3 miljoen euro van de eenmalige afschrijving uiteindelijk beperkt blijven tot 4,7 miljoen euro. Daarentegen loopt het uitstekend bij de ontwikkeling en afzet van de woningbouw in RijswijkBuiten. Daar wordt volop gebouwd. Nieuwe partij in Rijswijk Rijswijk krijgt er een nieuwe politieke partij bij, genaamd Beter voor Rijswijk (BvR). Deze partij wordt een kloon van de PVV, aldus initiatiefnemer raadslid Ed Braam. Hij stapt uit Onafhankelijk Rijswijk (OR) vanwege een forse vertrouwensbreuk. Braam, tevens statenlid voor de PVV, spreekt van een groot conflict met wethouder Dick Jense van Onafhankelijk Rijswijk. Laurens de Keijzer verwisselde eerder Onafhankelijk Rijswijk voor Gemeentebelangen. Zijn motivatie is onduidelijk. Hij reageert niet in de pers over zijn overstap. Hij is na Henny van der Horst en Ed Braam het derde raadslid dat OR vaarwel zegt. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l191l Juli Oplevering eerste woningen project Villapark Eikelenburgh Na een voorspoedige bouwtijd van minder dan tien maanden krijgen de eerste kopers de sleutel van hun woning in Villapark Eikelenburgh overhandigd en kan het project zijn eerste bewoners begroeten. Ziggo vestigt zich in Rijswijk Entertainmentbedrijf Ziggo gaat zich vestigen in Rijswijk. Vanaf eind dit jaar neemt het bedrijf Chelsea building op het kantorenpark Hoornwijck in gebruik.

194 HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 Brandweerkazerne Rijswijk snelste van Nederland In juli overhandigde loco-burgemeester René van Hemert een taart aan de dienstdoende brandweermannen van de Kazerne Rijswijk. De brandweerkazerne, onderdeel van de Veiligheidsregio Haaglanden, is het snelst ter plaatse bij noodgevallen. Dit bleek uit een onderzoek van de nieuwssite Nu.nl. Herman Klitsie stopt, Michel Bezuijen benoemd als nieuwe burgemeester Waarnemend burgemeester Herman Klitsie maakte in april bekend op 3 juli het waarnemend burgemeesterschap neer te leggen. Herman Klitsie kwam in juli 2012 naar Rijswijk na het vertrek van burgemeester Ineke van der Wel. Van de commissaris van de Koningin in Zuid-Holland, de heer Jan Franssen, kreeg hij de opdracht mee om een analyse te maken van de politiek-bestuurlijke verhoudingen in Rijswijk. In december vorig jaar bood Klitsie zijn rapportage aan de commissaris van de Koningin aan. Hierin concludeert de burgemeester dat Rijswijk fatsoenlijk wordt bestuurd. Wel zijn er zaken die verbeterd kunnen worden. Hieraan wordt hard gewerkt door college, raad en ambtelijke organisatie. l192l

195 De kroonprocedure voor de benoeming van de nieuwe burgemeester van Rijswijk begon in maart. Voor het burgemeesterschap van Rijswijk hadden zestien kandidaten hun belangstelling kenbaar gemaakt bij de commissaris van de Koningin. De gemeenteraad droeg uiteindelijk van deze kandidaten de heer drs. M.J. (Michel) Bezuijen (VVD) voor als nieuwe burgemeester. De gemeenteraad volgt daarmee het voorstel van de vertrouwenscommissie. Michel Bezuijen trad tijdens een feestelijke bijeenkomst in het stadhuis op 16 september 2013 in functie. Na het afronden van de middelbare school heeft Michel Bezuijen de studie Bestuurskunde gevolgd in Leiden en Rotterdam. In 1992 kwam hij terecht bij het Crisis Onderzoek Team (COT). Het COT richt zich op onderzoek, evaluatie en advisering bij rampen en crises. Zo was hij onder meer betrokken bij de evaluatie van de ramp bij Cindu (1992) en de overstromingen en watersnood in In 1998 werd hij namens de VVD raadslid in de gemeente Haarlemmermeer. In 2002 maakte hij de overstap naar de gemeente Amsterdam in de functie van hoofd operationeel team, verantwoordelijk voor de advisering bij rampen, crises, demonstraties en grootschalig politieoptreden. In 2003 werd hij wethouder in de gemeente Haarlemmermeer met onder meer de portefeuilles ruimtelijke ordening en luchthavenzaken. Als loco-burgemeester was hij in de eerste uren voorzitter van het beleidsteam tijdens de cellenbrand op Schiphol in 2005 en de Poldercrash in Augustus Gemeente zet Rijksmonument te koop De gemeente Rijswijk gaat het Rijksmonument aan het Julialaantje 28 in de Landgoederenzone verkopen via openbare inschrijving. Op een locatie, omgeven door Park Den Burgh, het Von Fisennepark en het Rijswijkse Bos, ligt deze vrijstaande villa van circa. 135 m² op een perceel van circa. 895 m². Deze karakteristieke woning uit 1900 beschikt over een oprit met parkeermogelijkheden voor meerdere auto s, 3 slaapkamers en een prachtig gelegen tuin van in totaal circa. 810 m². Rijswijk opent condoleanceregister prins Friso Rijswijk heeft een condoleanceregister geopend voor prins Friso, die is overleden na een ski-ongeval vorig jaar. Het register ligt in de hal van het stadhuis. September Eigenaren Laan Hofrust 7 krijgen Monumentenprijs Tijdens de opening van Open Monumentendag in de Oude Kerk in de Herenstraat, vond de jaarlijkse uitreiking plaats van de Gemeentelijke Monumentenprijs. Die is dit jaar voor Bas Breman en Jessica van Vugt, eigenaren van het gemeentelijk monument Laan Hofrust 7, voor hun inzet om een deel van het monument in oude glorie te herstellen. Dit gemeentelijk monument uit 1897 is samen met nummer 9 in eclectische stijl gebouwd. Beide huizen waren identiek, echter gespiegeld ten opzichte van elkaar, waardoor symmetrie ontstond. Deze symmetrie werd echter sterk aangetast toen nummer 7 een kantoorfunctie kreeg, waarbij de ingang naar de zijkant werd verplaatst. De voorgevel werd hiermee aangetast en ook de historische indeling in het interieur verdween. Bij de restauratie door de huidige eigenaren heeft het pand zijn authentieke voorgevel weer terug, waarmee ook de symmetrie met nummer 9 is hersteld. Ook heeft de historische indeling als voorbeeld gediend voor de huidige inrichting. Reden voor de gemeente om de monumentenprijs toe te kennen aan dit project. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l193l

196 HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 Uitreiking Fietsrouteboekje Macht en Pracht in Haaglanden In het historische landhuis De Voorde is in september het regionale fietsrouteboekje Macht en Pracht in Haaglanden door wethouder Tineke van Nimwegen (Midden-Delfland) aangeboden aan haar collega-wethouders Jos Bolte (Rijswijk), Rabin Baldewsingh (Den Haag), Milène Junius (Delft), Heleen Mijdam (Leidschendam-Voorburg) gepresenteerd. De route is een initiatief van deze gemeenten in samenwerking met de verschillende Open-Monumentendagcomités en het Stadsgewest Haaglanden, in de aanloop naar de 27e Open Monumentendag. Winkelcentrum In de Bogaard jarig Het winkelcentrum In de Bogaard bestaat 50 jaar. Het centrum was één van de eerste overdekte winkelcentra van ons land. Op 21 september 1963 werd In de Bogaard geopend. Het winkelgebied is regionaal bekend. Het centrum wordt klaargestoomd voor de toekomst. Zwarte bladzijden waren de drie grote branden in de jaren 90. Er wordt momenteel hard gewerkt om het centrum weer aan de eisen van deze tijd te laten voldoen. Vijfde Strandwalfestival weer stampvol Het festival voor heel Rijswijk, jong en oud voor Steenvoorde en Oud Rijswijk en alles wat er tussen zit trok in bezoekers. Publiekstrekker dit jaar was de Edwin Evers Band. Oktober l194l Pizzeria Casanova mag voorlopig blijven Het al ruim tien jaar lopende conflict met Pizzeria Casanova krijgt vervolg. De gemeente geeft eigenaar Fasani tot eind 2017 de tijd om te vertrekken. Het besluit komt kort voor een rechtszaak bij de Raad van State. Gemeente Rijswijk wil dat krakers kantine verlaten Het college van B&W heeft in november de krakers van een voormalige voetbalkantine aan het Julialaantje 56 verzocht om het pand te verlaten. Het gebruik van de voormalige kantine als woning is in strijd met het bestemmingsplan Landgoederenzone. Rijswijk en Delft gaan meer samenwerken Rijswijk en Delft maken bekend dat ze gaan samenwerken op het terrein van bedrijfsvoering in een zogeheten Service Contact Center( SCC) Inzet is kwaliteitsverbetering en bezuiniging. Of en hoeveel ambtenaren hun baan kwijt raken vertelt de gemeente (nog) niet.

197 Waterschap zet waterberging Hoekpolder in In november regende het veel en hard. Deze neerslag moest ergens naar toe. Het Hoogheemraadschap van Delfland haalde alles uit de kast om wateroverlast te voorkomen, en zette onder andere waterbergingen in om water af te voeren, waaronder de Hoekpolder. Alle wegen die naar deze berging leiden, werden door Delfland afgesloten en het verkeer werd omgeleid. Een week later werd de Hoekpolder weer vrijgegeven. Begroting Rijswijk: woonlasten omlaag in sterk groeiende gemeente In de afgelopen dagen publiceerde het Planbureau voor de Leefomgeving de nieuwste prognoses voor de demografische ontwikkelingen in Nederland. Het aantal inwoners en huishoudens en óók de potentiële beroepsbevolking, zal in steeds meer gemeenten en regio s afnemen. Deze krimp treft de komende jaren een steeds groter aantal nieuwe gebieden. De ontwikkeling in Rijswijk is daarentegen, volgens de deskundigen, geheel anders. Tussen 2014 en 2025 zal Rijswijk, landelijk gezien, de sterkst groeiende gemeente in Nederland zijn! Ook dit jaar presenteert het college een sluitende (meerjaren)begroting. Daarvoor moesten uiteraard keuzen worden gemaakt. Het college heeft alle uitgaven kritisch doorgelicht. Dit leidde hier en daar tot ombuigingen. Desondanks bleek het toch mogelijk om het voorzieningenniveau op peil te houden. Welvaart is ook welzijn en ook dát vindt het college voor Rijswijk belangrijk, al hangt er een prijskaartje aan. Start renovatie Jaagpadleiding Wethouder Dick Jense heeft in oktober het officiële startsein gegeven voor de renovatie van de Jaagpadleiding. Jense verrichtte deze handeling bij een werkput aan de Huis te Hoornkade. De Jaagpadleiding is een oude transportleiding voor afvalwater die loopt vanaf Delft door Rijswijk naar Den Haag. In Rijswijk loopt de 80 jaar oude leiding over een lengte van 4 kilometer onder het Jaagpad, de Huis te Hoornkade en de Haagweg. De leiding met een diameter van 1 meter bevindt zich op een diepte van 5 meter en verkeert in zeer slechte staat van onderhoud. Rijswijks bier Het is in Rijswijk bedacht, door een Rijswijker gebrouwen en reeds in Delftse, Almelose en Amsterdamse kroegen getapt: Arn Bier. Café De Halve Maan had vorige week voor de bierliefhebbers de primeur. Arjan -vandaar de naam Arn die ook arend betekent- te Hoonte (61) is heel blij. Voordat het bier gebrouwen was, hadden we bijna alles al verkocht!, meldt hij trots. Te Hoonte is een echte bierliefhebber en zit al jaren in de bierbranche. Soms heeft hij wel eens het idee dat een bepaald bier echt niet goed is. Ik wilde laten zien dat het beter kan, daarom ben ik zelf bier gaan brouwen. Behalve in de Halve Maan komt Arn bier ook bij Ton s Muziekcafé uit de tap. Verder zijn er twee slijters in Rijswijk die het bier in de winkel verkopen. Op het ogenblik wordt het bier in Raalte gebrouwen, maar als er in Rijswijk voorzieningen mogelijk zijn, overweegt Arjan te Hoonte het bier hier te brouwen. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l195l November Start bouwplan De Hofmeesters Dura Vermeer Bouw Zuid West en het college van B&W van de gemeente Rijswijk hebben een aangepast plan voor de bouw van woningen op de voormalige kantoorlocatie van het Productschap voor Vee, Vlees en Eieren aan de Sir Winston Churchilllaan 275 in de Plaspoelpolder. In plaats van 217 woningen staan in het plan nu 259 woningen. De extra woningen komen hoofdzakelijk in plaats van de commerciële ruimte in de plint. Op woens-

198 dag 20 november vierden Vestia, Dura Vermeer en de gemeente met een feestelijke handeling de start bouw van De Hofmeesters aan de Treubstraat. Wethouder René van Hemert (onder andere ruimtelijke ordening) verrichtte de feestelijke handeling op de bouwplaats. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l196l Definitief groen licht voor RijswijkBuiten De Raad van State heeft in november einduitspraak gedaan over het bestemmingsplan Sion t Haantje (RijswijkBuiten). Hiermee is een einde gekomen aan een lange beroepsprocedure. De Raad van State heeft alle ingestelde beroepen ongegrond verklaard. Dit houdt in dat zowel het bestemmingsplan als het exploitatieplan nu onherroepelijk zijn geworden. Heel goed nieuws dus. Want voor alle ruimtelijke ontwikkelingen in RijswijkBuiten staat het licht nu definitief op groen! Architectuurprijs voor Paulinesymfonie De architecten van de Paulinesymfonie aan de Klaroenstraat, Van Dop en Mathot, hebben de architectuurprijs 2013 van de gemeente gewonnen. Wethouder René van Hemert (economie, stadsontwikkeling en wonen) reikte de prijs uit aan de architecten. Hockeyers lopen geen risico Burgemeester Michiel Bezuijen gaat met onderzoeksinstituut TNO en het Rijk overleggen of er toch niet een mogelijkheid is voor een nieuw toiletgebouw voor de Rijswijkse Hockeyclub. Landelijke wet- en regelgeving staat de uitbreiding niet toe door de nabijheid van een laboratorium van TNO en de risico s voor de veiligheid. De wet werd aangepast na de vuurwerkramp in Enschede in TNO doet in het laboratorium aan de Lange Kleiweg onderzoek naar ontvlambare stoffen en munitie. Bij de hockeyclub ontstond ophef over de veiligheid, na het weigeren van de uitbreidingsplannen. De burgemeester van Rijswijk, Michiel Bezuijen, zegt dat de hockeyers zelf geen risico lopen door TNO. Start bouw Schoolstraat Oud Rijswijk Met het slaan van een officiële heipaal op 14 november heeft burgemeester Michel Bezuijen de start van de bouw van zeven herenhuizen en stadswoningen in de Schoolstraat (Oud-Rijswijk) gevierd. Nieuwe bomen voor Rembrandtkade Wethouder Dick Jense heeft op 13 november één van de laatste nieuwe bomen geplant op de Rembrandtkade. De herinrichting van de even zijde van de Rembrandtkade tussen het Ruijsdaelplein en de Lindelaan is bijna gereed. De oplevering staat gepland voor vrijdagmiddag 15 november. Besparing van 10 miljoen op de reis van het afvalwater Het transporteren en zuiveren van het afvalwater kan efficiënter, waardoor 10 miljoen euro wordt bespaard. In november ondertekenden Delft, Den Haag, Lansingerland, Leidschendam-Voorburg, Maassluis, Midden-Delfland, Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk, Schiedam, Vlaardingen, Westland en Zoetermeer én het Hoogheemraadschap van Delfland hierover een overeenkomst: door slim samen te werken, stijgen de kosten de komende jaren minder hard dan eerder voorzien. Uiteraard met behoud van een kwalitatief goed afvalwatersysteem.

199 Actualisering Nota Cultureel Erfgoed De gemeente is trots op haar cultureel erfgoed. Deze resten van het verleden bepalen samen met haar inwoners de Rijswijkse identiteit. Ze zorgen er mede voor dat Rijswijk een groene en aantrekkelijke stad is, waar mensen comfortabel kunnen wonen en werken. Maar hoe behoud je resten uit het verleden zonder jezelf af te sluiten voor moderne ontwikkelingen? Deze vraag heeft de gemeente zich gesteld bij de actualisering van het erfgoedbeleid. Het antwoord is verwoord in de nieuwe beleidsvisie Tussen oud en nieuw. Actualisering nota cultureel erfgoed Gemeente Rijswijk. Hierbij horen ook een archeologische waardenkaart en cultuurhistorische waardenkaart. Het college van burgemeester en wethouders heeft in november ingestemd met de Actualisering Nota Cultureel Erfgoed. In december heeft ook de gemeenteraad de nota en waardenkaarten definitief vastgesteld. December Werkzaamheden in de parken In december worden een zestal houten voetgangersbruggen vervangen door nieuwe composieten bruggen. Ook worden een aantal parkpaden opgeknapt en voorzien van nieuw asfalt. Tijdens de werkzaamheden zijn de wandelpaden en de bruggen afgesloten voor fietsers en wandelaars. Steenplaetsbrug in delen teruggeplaatst De Steenplaetsbrug is in december in delen teruggeplaatst op z n plek bij de Rijswijkse haven. De gemeente was in mei gestart met de renovatie van de brug. Deze stalen ophaalbrug uit de jaren dertig, overspant de toegang vanaf de Vliet naar de haven van Rijswijk. Tijdens de renovatie was de brug volledig afgesloten voor fietsers en voetgangers. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l197l

200 HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l198l Feestelijke uitreiking vrijwilligersspelden en trofee Voor alle Rijswijkse vrijwilligers hield de gemeente op maandag 9 december een feestelijke receptie in de Rijswijkse Schouwburg. Een onafhankelijke jury, bestaande uit mevrouw I.M.J. van Houdt, de heer F.J.M. Werner en wethouder Jos Bolte, had uit de vele nominaties elf individuele vrijwilligers gekozen die een speld kregen. De vrijwilligerstrofee ging naar Vereniging Amal Rijswijk. Buurtcoaches de straat op Na een periode van intensieve samenwerking tussen Vereniging Amal (de winnaar van de jaarlijkse groepsprijs van vrijwilligers), de politie, woningcorporaties Vidomes en Rijswijk Wonen, de wijkvereniging Buurtraad Steenvoorde, Bewoners Organisatie Steenvoorde- Zuid, Welzijn Rijswijk en de gemeente was het in december zover. Wethouder Jos Bolte gaf het startsein voor de buurtcoaches van Amal om in Steenvoorde aan de slag te gaan. Fietspad door Engelse Tuin officieel geopend Wethouder Dick Jense heeft in december samen met Erwin Ruitenberg, voorzitter van de Fietsersbond, afdeling Rijswijk het nieuwe fietspad door de Engelse Tuin in de Broekpolder officieel in gebruik genomen. Per fiets reden zij door de Engelse Tuin en knipten bij het nieuwe fietsbruggetje ter hoogte van de Delftweg een lint door. Tijdelijke intrekking exploitatievergunning Bally s In verband met een steekincident bij horecabedrijf Bally s aan de Visseringlaan heeft de burgemeester besloten de exploitatievergunning per 4 december tijdelijk in te trekken En wel voor een periode van acht weken met aftrek van de duur die het bedrijf, wegens het strafrechtelijk onderzoek, al gesloten was. Feitelijk wordt het bedrijf voor de duur van vijf weken gesloten. De tijdelijke sluiting bracht veel reacties teweeg daarom hebben burgemeester Bezuijen en het bestuur van Koninklijk Horeca Nederland, afdeling Rijswijk constructieve afspraken gemaakt over de samenwerking in het komende jaar. In elk geval houden zij het horecabeleid van de gemeente tegen het licht en worden nieuwe handhavingsafspraken gemaakt.

201 Hoe nu verder met Oude Stadhuislocatie? Het is ruim tien jaar geleden dat de gemeente het oude stadhuis verliet. Het gebouw was te klein en Arbo-technisch niet langer in orde. Ook diverse publieke ruimten (trouwzaal, raadzaal en publiekbalies) vroegen om vernieuwing. De raad besloot na zorgvuldig onderzoek dat een verhuizing naar Hoogvoorde en verkoop van het oude gebouw de beste oplossing was. Verhuisd is de gemeente wel, maar door de economische crisis zijn de (hoog)bouwplannen op de oude locatie niet tot uitvoering gekomen en daarmee is ook de verkoop van het oude stadhuis niet gelukt. College en raad hadden in januari besloten eerst een bouwtechnisch onderzoek uit te voeren als basis voor verdere discussie over de toekomst van het oude stadhuis. Het onderzoek naar de technische staat van het oude stadhuis is op 25 juni naar de gemeenteraad gezonden. Gemeenteraad en college van B&W hebben op 2 juli het onderzoek naar de technische staat van het oude stadhuis in een openbare werksessie besproken. In december werden de resultaten gedeeld. Tijdens deze werksessie heeft wethouder René van Hemert verteld dat hij de ontwikkelende partij die een concept voor wonen met zorg in combinatie met onder meer horeca voor ogen heeft, meer tijd zal geven. Dit om een verdere verdiepingsslag te maken om de haalbaarheid van dit initiatief helder te krijgen. Daarnaast heeft zich nog een partij gemeld die mogelijkheden ziet in een tijdelijke herbestemming van het oude stadhuisgebouw. Hierbij wordt gedacht aan horeca in combinatie met een filmzaal en verhuurbare ruimten voor maatschappelijke doeleinden. Met dit plan beoogt de initiatiefnemer het mogelijk te maken dat in 2021 de gemeentelijke organisatie weer haar intrek kan nemen in het oude gebouw. Ook dit moet nog verder worden uitgezocht. Het nadere verdiepend onderzoek zal nog zeker het gehele eerste kwartaal van 2014 in beslag nemen. HVR Jaarboek 2014 l Archeologische Kroniek van Rijswijk over 2013 l199l (Foto s onder andere: Tino van Dam, Erwin Dijkgraaf, Peter van Oosterhout, Francis Lukombo, Frans Holtkamp en Gemeente Rijswijk)

202 Auteursgegevens HVR-Jaarboek 2014 l Index - Register van personen l200l Wim Dammers, secretaris van de HVR, Willem van der Ende, oud-voorzitter van de HVR, oud-eindredacteur van het Jaarboek, Wilberd Gijzel, historicus, eindredacteur gemeente Rijswijk, afd. Communicatie, Thea van de Graaff-Trouwborst, redacteur Jaarboek, Frans Holtkamp, redacteur Jaarboek, voorzitter werkgroep Verteld Verleden, Kees Hoogenraad, geboren Rijswijker, Hans Koot, stadsarcheoloog van Rijswijk, Rob de Mooy, redacteur Jaarboek, voormalig bouwkundige bij gemeente Rijswijk, Jaap Nieuwmans, al 92 jaar inwoner van Rijswijk, Lex Niggebrugge, oud-journalist en eindredacteur digitale media gemeente Rijswijk, afd. Communicatie, Ruud Poortier, eindredacteur Jaarboek, archivaris Protestantse Gemeente, Hans van Rossum, voorzitter van de HVR, Sjoerd Rekker, waarnemend voorzitter Stichting Nationale Collectie Bescherming Bevolking (NCBB), Trudy van Ruijven, (nog) bewoonster van het doktershuis Geestbrugweg 16, Ronald van der Spiegel, na een studie geschiedenis verschillend werk gedaan, nu coach en historisch onderzoeker naar vooral Haagse onderwerpen, Bart Tent, voorzitter Natuur- en Cultuurhistorische Vereniging Te Werve. g r a f i s c h o n t w e r p w e b d e s i g n s p e c i a l p r o j e c t s atelier paul de boer T M info@pauldeboer.com

203 Register van personen Aacken, Manuel van, 198 Adrichem, boer Van, 128 Albrecht van Beieren, hertog, 100 Ates, Bink, 148 Augustijn, P.F., 156,163, 65 Backer-Masman, mevr. A., 167 Bak, Gregor, 147 Bakkenes, heer, 128 Bakker, Cornelis, 164 Baldewsingh, Rabin, 194 Barendrecht, mw. W., 53 Baumann, J.C., 110 Beijersbergen, Th.J.C., 56 Belinfante, mevr. mr. D.K.E., 164 Belt-van der Velde, mw. M.T.van der, 189 Berg, familie Van der, 41,42 Berg, Johanna van der, 45 Berg, meester Van den, 165 Berge, René van den, 7 Bernhard, prins, 57 Beuning, mw. A.M., 48 Bezuijen, Michel, 153,188,192,193,196,198 Bilderdijk, Willem, 35 Bloem, dokter, 121 Blok, Stef, 188 Bloote (van Hodenpijl), Dirk de, 98,100 Boelen, Dick, 188 Boer, ds. H.F.C. de, 137 Boer, Erik de, 147 Boer, Paul de, 153,154 Bogaardt, Archibald Th., 137 Bolte, Jos, 61,155,156,194,198 Boone, groenteman, 74 Borsboom, Aad, 120 Borsboom, B.C., 189 Borsboom, melkhandelaar, 74 Boshoven, Lia, 153 Bothof, Hendrika, 46,49,50,53 Bovet, C.J.W., 170 Braam, Ed, 191 Brederode, Marinus, 166 Breebaart sr., A.B., 56 Breman, Bas, 155,193 Brok, Bertus, 115 Brok, Ton, 69,70,72,73 Brouwer, Willem C., 90 Brunt, Lo, 110 Buchem, pastoor Van, 70 Buijs, A. (Bram), 152 Buitelaar, melkhandelaar, 74 Bürkens, Erna, 116,123 Bus, Herr, 117,123 Call, P. van, 178 Campen, Jacob van, 100 Caracalla, keizer, 181 Carpenrtier Alting, ds., 167 Cats, Jacob, 35 Cools, Cornelis, 39 Cools, Wilhelmina J.H., 39 Cuppens, Mirco, 156 Daamen-van Houte, Riet, 7,161 Dam, Tino van, 161 Dammers, Wim, 152,156 Datema, oud-zendeling, 164 Dijk, weduwe van L.J. van, 151 Dikker, Erik, 58 Dikker, Miepje, 53 Dikker, Willem (Pim), 53,55,58 Dikker-Kock, Miep, 53,59 Dolkens, J., 170 Doorn, Harry van, 161 Doorne, Joh. van, 167 Dop, architect Van, 196 Drimmelen, Henk van, 160 Drost, Baudina G., 39 Duintjer, prof. dr. Marius F., Eijken, Ben, 147 Eijken, Bob, 147 Eijken, Jan, 7, Eijken, Marieke, 147 Eijken-Besuijen, Mary, 147 Emma, koningin, 41,50,53 Ende, Willem van der, 7,104,147,150,160,163 Fasani, eigenaar pizzeria, 194 Fisenne, familie Von, 158 Fisenne, jhr. P.M.E. von, 166 Fisenne, jhr. P.M.G. von, 163, Floris Balthasars., 25 Floris Traveisz., 13 Fournel, Victor, 35,36 Franke, L.M., 87 Franssen, Jan, 192 HVR-Jaarboek 2014 l Register van personen l201l

204 HVR-Jaarboek 2014 l Register van personen l202l Frederik Hendrik, stadhouder, 100,160 Geertsma, Andries, 7 Gevaerts, jhr. O., 164 Gevel, J. van der, 137 Gijzel, Wilberd, 184 Goedendorp, Arie, 171 Goeijenbier, J.A., 79,87 Goering, Hermann, 123 Gordijn, kolenhandelaar, 74 Graaff, Evert van de, 152,156 Graaff-Trouwborst, Thea van de, 61 Gravendijk, heer s-, 128 Greep K., 137 Groeneveld, Dirk van, 13,16,17 Groeneveld, Elisabeth van, 13,14,16 Groeneveld, Philips van, 13 Groeneweg, A., 169 Groot, bakker De, 74 Groot, G.J. de, 171 Groot, gemeenteraadslid De, 53 Haen jr., Abraham de, 32 Hageman, Cornelis, 45-59,65,67 Hageman, Gerard, 49 Hageman, Han, 48 Hageman, Kees, 49,53 Hageman, W.C., 45,54 Hageman, Wim, 48-50,53 Hagen-Langelaan, mw. J.J.M. ten, 167,168 Halkes, Cobi, 121 Hall, Henri ter, 8,53,55,163,166,167,170 Ham, ds. A.J. van den, 137,139 Hans, D., 109 Hardenberg, [H.], 12 Hauser, melkhandelaar, 74 Heikens, Henny, 155 Hemert, René van, 61,187,188,192,196,199 Hendrik, prins, 169 Hendrikse, Marco, 153 Hennequin, ouderling, 164 Heukels, Th., 168 Heuverzwijn, J., 54 Hingst, Jacoba, 170 Hitler, Adolf, 117 Hoefer, F.A., 26 Hogendorp, familie Van, 177 Hogendorp, Willem van, 160 Hogendorp, Dirk van, 160 Hollander, Han, 108 Holtkamp, Frans, 79,153,154 Hooft Graafland, jhr. C.M.T.A., 165 Hooft Graafland, jkvr. J.J. douarière, 87 Hoogendam, P., 170 Hoogenraad jr., R.H., 54 Hoogenraad sr, R.H., 53 Hoogenraad, Kees, 45,46,67 Hoogenraad, Riekje, 54,57 Hoogenraad-Hageman, Anthonia, 48,53,54 Hoonte, Arjan te, 195 Horst, Henny van der, 191 Horst, kolenhandelaar Van der, 74 Houdt, mw. I.M.J. van, 198 IJzerloo, Jaap van, 57 IJzerloo, Marius, 57 Jense, Dick, ,191,195,196,198 Jense, W.F., 167 Jetten, A.H.M. (Ton), Jetten, Theo, 151 Jetten-Lamers, Wil, 151 Jonge, Cornelis de, 24 Jonges, ds. P., 137 Jongmans, Emile N.J., 40,42 Jongmans, Emile W., Jongmans, Otto, 40 Jongmans-Stadhouder, Helena, 39,40 Juliana, prinses, 57 Junius, Milène, 194 Keijzer, Laurens de, 191 Klapwijk, Bert, 160 Klaui, J.C., 167 Klitsie, Herman, 189,190,192 Klugt, wethouder Van der, 163 Kock, Hendrik de, 160 Koersen, Dik, 155 Konijnenburg, Van, 85 Kooij, Theo van der, 109 Koot, Hans, 7,25,158,176 Koot, Henny, 158 Kort, Antoon, 115,121 Kramer, de heer, 167 Kroes, G.J. de, 169 Kroes, S. de, 169 Kruger, Paul, 48 Kruijswijk, de heer, 171 Kruikius, Nicolaas, 25,81,90,178

205 Krul, A.J., 50 Kuijs, J.F., 54 Kuipers, Fred, 153 Kun, C.A.M. van der, 171 Kwakernaak, Arjan, 156 Laan, Leo van der, 40 Labouchere, Abel, 30,31 Lacomblé, Eugène, 36 Lange, Janus de, 74,75 Langerak, Margaretha van, 17 Leeuwen, heer Van, 70 Leeuwen, mej. L. van, 170 Leeuwen, mw. E.A.M. van, 189 Leeuwen, Nico van, 119 Leeuwenberg, Hannie van, 156 Leiden, Gerard van, 102 Lestraden, Margriet, 61 Lintz, H.J., 137 Lipper, Frau, 125 Lucardie, J.A., 53 Maan, Jacob Jansz., 86 Mabelia, abdis van Rijnsburg, 15,17 Made jr., Willem van der, 11,13,16,17 Made sr., Willem van der, 11 Made, Bartholomeus van der, 11,12,16 Made, Elisabeth van der, 13 Made, IJsbrand van der, 16 Made, Petronella van der, 13,16 Marks, Gerrit, 170 Martini, Reindert, 163 Mata Hari (= M.G. Zelle), 49 Mateman, Wim, 188 Matena, Wim, 115,121 Mathot, architect, 196 Maurits, prins, 102,160 Meerburg, (dochter) Van, 12 Meerburg, Dirk van, 13 Meijboom, Margaretha, 165,171 Meijer, Philip W., 142 Merkelbach, Johan, 49 Meulen, J.W. van der, 172 Mijdam, Heleen, 194 Moerman, Jacques, 159 Mooij, Willem, 153 Mooy, Rob de, 7,133,137,154 Muiser, Auke, 164,165 Munster, Joop van, 153,154 Muyden, Elies van, 153 Naaten, Henk van der, 107 Naaten-van der Sluis, Jacoba v.d., 107,108 Nachtegaal, D., 54 Niemans, Wim, 114,117,120,129 Nieuwmans, Jaap, 69-76, Nieuwmans-Huygens, Bep, 75,76,130 Niggebrugge, Lex, 184 Nimwegen, Tineke van, 194 Noort-Goeijenbier, Mi-Tê van, 79 Notenboom, J., 142 Ockenberg, Albrecht van, 11,12,16 Ockenberg, Dirk van, 11,12,16-18 Ockenberg, Hendrik van, 12,13,15,16 Ockenberg, Kerstand [Kzn.] v., Ockenberg, Kerstand [Wzn.] v., 13,16,18 Ockenberg, Mabelia van, 12,13,16 Ockenberg, Paulus van, Ockenberg, Traveis van, 12,13,16 Ockenberg, Willem Azn. van, Olgers, bakker, 74 Oosten, Willem van, 164 Oosterzee, Herman van, 164 Ooststroom, Frits van, 159 Otto I, Duits koning, 17 Ouwejan, Wil, 147 Pallandt, Willem A. baron van, 86 Pastoor, A., 91 Peet, Willem van der, 74 Perk, C. van der, 142 Pernot, J.A.J., 168 Perquin, J.A., 166,180 Pijn Oemsz., 13 Pinedo, prof. dr. Bob, Plomp, Cornelis, 161 Poelgeest, Aleida van, 98 Polanen, Jan van, 15 Poortier, Ruud, 7,35,97,137,154 Post, ds. P.L.L., 163,164,167,168 Potter, Paulus, 37 Putten, Heilina van, 152,153,156 Rampen Florisz., Gerrit, 17 Rekker, Sjoerd, 145 Repelaer, jkvr. Hendrika F.A., 86 Repelaer, jkvr. Maria J.H., 86 Richel, C.G., 85 Rijn, boer Van, 171 HVR-Jaarboek 2014 l Register van personen l203l

206 HVR-Jaarboek 2014 l Register van personen l204l Rijn, Jaap van, 115 Rinia, Erik, 156 Rossum, Hans van, 8,153,156 Rossum, Marianne van, 153 Ruijven, Trudy van, 39 Ruitenberg, Erwin, 198 Ruiter, ijsventer De, 75 Schaper, J.H.A., 53 Schendel, heer Van, 74 Schiedges, J.F.C.A., 54 Schuurman, J.H., 54 Schuurman, Willem H., 165,166 Schweitzer, Freyda, 171 Smeulers, W.J., 137 Smulders, Frank, Smulders, Huub, 115 Soen, Herman, 156 Spiegel, Ronald A. van der, 11 Spierenburg, Theo, 153 Spilman, graveur, 32 Spoel, Arnold, 174 Springer, architect, 170 Spruit, H.C., 169 Stap, Adriaan v.d. (Ari Vadesta), 165,174 Stive, prof. dr. ir. M.J.F., 189 Straatman, Henk, 117,120,129 Strik, Joop, 115,128 Stroeven, Piet, 151 Stuart, prinses Mary, 160 Suiker, Wout, 7 Tamminga, ds. L., 137 Tent, Bart, 23,29 Texeira, Victor, 185 Thieleman, Marty, 153 Tirion, Isaac, 7 Todt, Herr [Fritz], 127 Tollens C.Hzn., H.J., 45 Tollens, Hendrik, 34-36,97 Tour van Bellinchave, Aleida barones, 86 Tromp, Maerten, 98 Uiterlinde, J., 169 Uiterwijk, mw. E.C.I., 189 Ulendorf, Herr, 119 Valkenburg, J., 168 Vandepoel, Claudia, 159 Vegter, Jannes, 56 Venne, Adriaan van der, 160 Verhagen Metman-Moll, mw. E.M., 167,168 Verkaart, handelaar zand etc., 74 Verlaan, bloemist, 163 Verroen, heer, 74 Vetter, mevrouw, 173 Vink, Ineke, 160 Visbach, Dirk, 53 Visser, G.H. (Ger), 67,152,156 Visser, W.H., 163,168 Vliet jr., P. van, 166,168 Vliet, H.J. van, 48 Vondel, Joost van den, 35 Voorburg, Jan van, 12 Voort, boer Van der, 71,73 Vos, gemeenteraadslid, 53 Vredenburch, jhr. Carel G.W.F. van, 87 Vredenburch, jhr. Hendrik F.L.C.K.M.B. van, 87 Vredenburch, jhr. Johan W. van, 87 Vrolijk, Maarten, 161 Vugt, Jessica van, 155,193 Waal Malefijt, Ad de, 187 Wagemans, Nella, Waller-Billyeald, Dora A., 164 Watering, mej. Van de, 164 Weesie, Jaap, 75 Wel, Ineke van der, 145,192 Werner, F.J.M., 198 Werve, Floris van de, 99 Wessels, mr. F., 53 Westenbroek, J.C.A., 168 Weys, K.G., 137 Wiedenhoff, C.J., 170 Wiele van de Werve, Jacob v.d., 25 Wiele van de Werve, Willem v.d, 25 Wijk van Brievingh, Joke, 153,154,156 Wilde, mr. A. de, 53 Wilhelmina, koningin, 48,49 Willem de Zwijger, prins, 100,102,160 Willem I, koning, 133 Willem II, stadhouder, 160 Willem III, graaf van Holland, 11,15 Willem III, koning, 160 Willem V, stadhouder, 100 Witte, Mark, Witte, Petra, 145 Wubbels, Rob, 156 Wubben, groenteman, 74 Wubben, Johannes, 86 Zubli, burgemeester B.J.D., 168,170 Zubli, mevrouw, 173 Zwaan, Roos van der, 186 Zwaan, W.J.A., 142 Zweekhorst, bakker, 74

207 HVR-Jaarboek 2014 l Register van personen DANKWOORD l205l Verteld Verleden interviewt oudere Rijswijkers over belangrijke thema s in hun leven. Alle interviews worden uitgetypt. Dat is een hele klus. Als het op ons secretariaat rustig is, zouden wij dat kunnen doen. Breng die interviews maar, is het aanbod van mevr. mr. M.L. Sterrenberg van AantjesZevenberg Advocaten. Wij van Verteld Verleden zijn daar blij mee! Reuze bedankt!

208 HVR-Jaarboek 2014 l l206l

209 HVR-Jaarboek 2014 l l207l

Nog meer weergeven

Historische. Vereniging Rijswijk. Jaarboek Historische Vereniging Rijswijk Jaarboek 2014 HVR - PDF Gratis download (2023)